به نظر شما منشأ آلودگی هوا در ماه‌های ابتدایی سال چیست؟ آیا تهران در محاصره پدیده ریز گردها قرار دارد یا علت آلودگی هوای پایتخت از سوخت خودروها یا آلایندگی صنایع پیرامونی ناشی می‌شود؟
بحث آلودگی هوا یکی از ابر مشکلات کلان‌شهرهای کشور است. حدود 60 تا 70 درصد آلودگی متوجه منابع متعدد ازجمله آلودگی خودرو و موتورسیکلت و یا آلودگی‌های ناشی از استقرار فرودگاه‌ها در کنار شهرها است. فرودگاه مهرآباد یکی از فرودگاه‌های آلوده جهان است در شهر پراکنده می‌شود. هر صندلی هواپیما معادل یک خودرو تولید آلودگی هوا می‌کند. همچنین آلاینده‌های کارخانه‌ها که در منطقه غرب تهران قرار دارد و بادی که از جنوب غربی می‌وزد آلودگی خطرناک در تهران ایجاد می‌کند. تهران به شکل یک مستطیل است و آلودگی وسیعی که با ارتفاعات البرز برخورد می‌کند مجدداً به شهر برمی‌گردد به همین دلیل در روزهای آلوده دامنه البرز و مناطق شمالی آلوده‌تر از دیگر نقاط شهر است. درحالی‌که شرایط این‌گونه است ریز گردها نیز به آلودگی پایتخت اضافه‌شده است.
منشأ پدیده ریز گردها چیست و از کدام مناطق وارد کشور می‌شود و چه شهرهایی از ایران را درگیر کرده است؟
ریز گردها متنوع هستند. اندازه ریز گردها کمتر از ده میکرون است که به دلیل سایش لاستیک خودروها به آسفالت خیابان و بر اثر ترمزها تولید می‌شوند که این ذرات در شهرهایی با ترافیک بالا بیشتر است. این ذرات تا ارتفاع تنفس انسان در هوا منتشر می‌شود. به دلیل خشک‌سالی و مهار آب‌ها در کشورها بیابان‌ها و کویرها افزایش پیداکرده است به خصوص در عراق که همسایه است میدان‌های خشکی ایجادشده است. به دنبال سدسازی ترکیه بر روی رودخانه‌های دجله، فرات، ارس و ندادن حق آبه ایران از رودخانه هیلمند باعث ایجاد بیابان و خشک شدن نیزارها در مناطق مرزی ایران با عراق منشأ گرد و غبار شده است.
اندازه ریز گردها دو و نیم میکرون هستند. باد این ذرات را از عراق به طرف ایران می‌آورد. علاوه بر آن ریز گردهای مناطق شمال آفریقا نیز با وزش باد به فلات ایران وارد می‌شود. تمام ایران از این پدیده متأثر است؛ ولی شهرهایی که در مسیر ریز گردها قرار دارند مثل اهواز بیشتر آسیب می‌بینند این گرد و غبار باوجوداینکه شمال کشور جنگلی است تا شهرهای شمالی نفوذ می‌کند و موجب آلودگی می‌شود. مسئله بستگی به جهت حرکت بادها دارد. عموماً بادهای سطحی موجب پراکنده شدن گرد و خاک می‌شود.
کشور سال‌هاست که با معضل آلودگی هوا در شهرهای بزرگ به ویژه تهران روبرو بوده، آیا در مقابله با این مشکل کاری علمی در داخل انجام‌شده است یا خیر؟
مطالعاتی که ما به‌طور مشترک در دولت اصلاحات با سازمان بین‌المللی همکاری‌های ژاپن انجام دادیم به 7 راهکار رسیدیم که 2 راهکار نیز توسط کارشناسان ایرانی به آن اضافه شد و 9 راهکار شد. این مطالعات در سال 1378 و هم‌زمان با ریاست آقای دکتر منافی بر سازمان محیط‌زیست با دعوت از کارشناسان ژاپنی شروع شد و از سال‌های 1381 و 1382 اجرایی شد. در سال‌های 1385 تا سال 1390 مدیر گروه کاهش آلودگی هوای تهران من بودم که 9 راهکار اجرایی شدند. طی این سال‌ها موفق شدیم 150 هزار تن از آلاینده‌های شهر تهران را کاهش دهیم. البته در آن برنامه شهر تهران به عنوان پایلوت انتخاب‌شده بود و برنامه ما این بود که این برنامه در کرج، اراک، اصفهان، شیراز، اهواز، مشهد و تبریز نیز به صورت الگوبرداری از پایتخت اجرا شود. در آن زمان روی منابع متحرک کارکردیم چون این وسایل سهم بزرگی در آلودگی هوا داشتند. با تغییر 9 راهکار به 15 محور تلاش این بود که طرح کاهش آلودگی هوای کشور گسترش یابد. در آن زمان پاسخی از مجلس دریافت نکردیم و مسئولیت من نیز در این برنامه بعد از سال 90 ادامه پایان گرفت.
با توجه به خارجی بودن منشأ ریز گردها چرا از حقوق محیط‌زیست کشور در مجامع بین‌المللی دفاع نمی‌شود؟
ببینید یکی از پیشنهادات ما به نماینده سازمان ملل این بود که در سرچشمه گرد و خاک نیروگاه‌های بادی بنا کنیم این نیروگاه‌ها قدرت باد را می‌گیرد و مانع از حرکت ریز گردها نیز می‌شود و برق نیز تولید می‌کند. این برنامه به نفع مناطق است. متأسفانه دولت و مجلس وقت از این طرح استقبال نکردند.
به نظر شما برای مقابله با این پدیده، در کوتاه مدت چه کارهایی انجام‌شده است؟
راهکارها موقتی بوده است. یکی از راهکارهای خوب کاشت گیاهان بومی در مناطق خشک است. این کار در استان یزد انجام و بیابان‌زدایی شد. این درختچه‌ها کم آب رشد می‌کنند و برای تثبیت خاک مؤثر است. از مشتقات نفتی نیز برای مقابله با ریز گردها استفاده می‌شود اما این کار موجب آلودگی خاک می‌شود. متأسفانه کاری که در کشور انجام می‌شود تعطیل کردن روزهای آلوده هواست.
با توجه به مسئولیت و سابقه‌ای که شما در حوزه محیط‌زیست داشته‌اید، عملکرد دولت‌ها در قبال محیط‌زیست کشور را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
بعد از انقلاب اولین مدیر محیط‌زیست مرحوم «تقی ابتکار» پدر خانم دکتر ابتکار بود. او در دولت مهندس بازرگان به ریاست سازمان محیط‌زیست منصوب شد. ایشان بنیادهای خوبی در این حوزه بنا کرد و دلسوز و علاقه‌مند محیط‌زیست بود. ولی سیاست‌گذاری‌های دولت تابع قوانین مجلس است و مجلس در اصل است که باید دغدغه محیط‌زیست را داشته باشد. متأسفانه باید بگویم به دلیل کم بودن قدرت سازمان محیط‌زیست، قوانین محیط‌زیستی بابی توجهی مواجه بوده و هست. در حوزه محیط‌زیست ما قوانین مناسب نداریم، اگر داریم قوانین اجرا نمی‌شوند، چون متولی محیط‌زیست تنها یک سازمان است و یک وزارت نیست که در برابر دولت قدرت داشته باشد و مطالبه محیط‌زیست را از مجلس و دولت می‌کند. متأسفانه بیشتر قوانین حوزه محیط‌زیست تشریفاتی هستند. دولت‌ها به دلیل اینکه محیط‌زیست برای آن‌ها اولویت نیست بعضاً ضد محیط‌زیست عمل می‌کنند. آب و هوا و خاک سه عنصر اصلی است. وقتی دولت‌ها این سه عنصر را حفظ نمی‌کنند در عمل به محیط‌زیست ضربه می‌زنند.