یکی از شاخص‌ترین و برجسته‌ترین آثار تاریخی شهر زنجان، گنبد سلطانیه است. این بنای باشکوه در ۴۵ کیلومتری شرق زنجان و در شهر سلطانیه واقع شده و به‌عنوان بلندترین گنبد آجری و نخستین گنبد دو‌جداره جهان شناخته می‌شود. ساخت این اثر ماندگار که در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده، در اوایل قرن هشتم هجری به دستور سلطان محمد خدابنده، معروف به اولجایتو، آغاز شد و حدود ده سال به طول انجامید. هدف اولیه ساخت آن، انتقال پیکر امام علی (ع) به این مکان بود که در نهایت محقق نشد و خود اولجایتو پس از مرگش در همین مکان آرام گرفت.
گنبد سلطانیه با معماری آذری، تزیینات هنرمندانه، ساختار مقاوم و طراحی منحصر‌به‌فردش، یکی از مهم‌ترین نمونه‌های معماری ایرانی در دوره ایلخانی به شمار می‌رود. برای رسیدن به این اثر بی‌نظیر، باید حدود ۴۳ کیلومتر از مرکز زنجان فاصله بگیرید و به شهر تاریخی سلطانیه سفر کنید. برای کسانی که قصد دارند از تهران سفری کوتاه به زنجان داشته باشند، خرید بلیط قطار تهران زنجان یکی از بهترین گزینه‌هاست؛ چراکه می‌توانید در کمتر از چهار ساعت خود را به زنجان برسانید و پس از آن با یک مسیر کوتاه جاده‌ای، گنبد سلطانیه را از نزدیک ببینید و با شکوه معماری ایران در قرون میانه آشنا شوید.
کاروانسرای سنگی زنجان که با نام محلی «داش کاروانسرا» نیز شناخته می‌شود، یکی از قدیمی‌ترین بناهای تاریخی این شهر است که قدمتش به قرن ۱۱ هجری قمری و دوران صفوی بازمی‌گردد. این کاروانسرا به دستور شاه‌عباس صفوی ساخته شد و با سبک معماری چهارایوانی، حجره‌های یک‌طبقه، طاق‌های رومی و استفاده از مصالحی چون سنگ لاشه، قلوه‌سنگ و ملات ساروج، نمونه‌ای ارزشمند از هنر معماری سنتی ایران به شمار می‌آید. موقعیت قرارگیری آن در مسیر جاده تاریخی ابریشم و مشرف بودن به راه ارتباطی غرب به شرق، اهمیت تاریخی این بنا را دوچندان کرده است.
امروزه این بنای کهن با تغییر کاربری به یک رستوران و سفره‌خانه سنتی تبدیل شده و گردشگران می‌توانند ضمن بازدید از فضای تاریخی آن، در محیطی دل‌نشین از خوردن غذاهای اصیل زنجانی لذت ببرند. نزدیکی کاروانسرا به ایستگاه راه‌آهن زنجان، این امکان را فراهم کرده است که مسافران در زمان انتظار یا پیش از تهیه بلیط قطار زنجان تهران برای مسیر بازگشت، سری به این مکان تاریخی بزنند و لحظاتی خوش را در فضایی سرشار از تاریخ و معماری سپری کنند.
قلعه بهستان که به کهن دژ نیز شهرت دارد یکی از شگفت‌انگیزترین آثار تاریخی استان زنجان است که در شهرستان ماهنشان و در مجاورت پدیده طبیعی دودکش جن قرار دارد. این دژ اسرارآمیز که قدمتش به دوران مادها بازمی‌گردد، در دل سازه‌های طبیعی و مخروطی شکل منطقه ساخته شده و ظاهری همچون قارچ‌های عظیم‌الجثه دارد. معماری منحصربه‌فرد قلعه با اتاق‌ها و دالان‌های تودرتو، طبقات مختلف برای دفاع و ذخیره آذوقه، سیستم ابتدایی لوله‌کشی و چشم‌انداز رودخانه قزل‌اوزن، آن را به مقصدی جادویی و رازآلود تبدیل کرده است. افسانه‌های محلی نیز به جذابیت این مکان افزوده‌اند، چراکه اهالی معتقدند دیوها در گذشته در اینجا سکونت داشته‌اند و به همین سبب آن را قلعه دیو نیز می‌نامند.
موزه باستان‌شناسی و مردان نمکی زنجان، گنجینه‌ای ارزشمند از تاریخ باستان ایران است که در عمارت تاریخی ذوالفقاری واقع شده است. این موزه که در سال ۱۳۸۷ تأسیس شد، به‌عنوان نخستین موزه باستان‌شناسی استان شناخته می‌شود و به نمایش آثار مختلف در سه بخش دوره پیش از تاریخ، دوره تاریخی و دوره اسلامی می‌پردازد. بااین‌حال، جذاب‌ترین بخش این موزه، مجموعه بی‌نظیری از شش مومیایی طبیعی است که به "مردان نمکی" معروف‌اند. این اجساد در معدن نمک چهرآباد زنجان کشف شده‌اند و به دو دوره تاریخی هخامنشی و ساسانی تعلق دارند.
مردان نمکی این موزه با ظاهر طبیعی، مو، لباس و وسایل همراهشان، چنان حفظ شده‌اند که گویی زمان برای آن‌ها متوقف شده است. این موزه نه‌تنها یکی از مهم‌ترین موزه‌های استان زنجان به شمار می‌رود، بلکه از نظر باستان‌شناسی در سطح بین‌المللی نیز جایگاهی ویژه دارد و به‌راحتی می‌تواند یکی از مهم‌ترین دلایل سفر به زنجان باشد.
موزه مردم‌شناسی رختشویخانه زنجان یکی از متفاوت‌ترین جاذبه‌های تاریخی این شهر است که به‌خوبی سبک زندگی مردم در گذشته‌های نه‌چندان دور را به تصویر می‌کشد. این مکان که در اواخر دوره قاجار ساخته شده، در ابتدا محلی برای شست‌وشوی لباس‌ها توسط زنان شهر بود که با هدف فراهم‌کردن فضایی امن و گرم در روزهای سرد سال ساخته شد. سبک معماری این بنا به اواخر دوره قاجار بازمی‌گردد و طراحی هوشمندانه آن با حوضچه‌های جداگانه برای شست‌وشو و آبکشی، نورگیرها، ستون‌ها و قوس‌های سنتی، جلوه‌ای خاص به این مجموعه داده است. فضای سرپوشیده موزه، آن را به مکانی مناسب برای بازدید در تمام فصول سال تبدیل کرده است.
امروزه رختشویخانه با عنوان موزه مردم‌شناسی زنجان شناخته می‌شود و به بازدیدکنندگان امکان می‌دهد تا با سبک زندگی و پوشش مردم زنجان در گذشته آشنا شوند. در فضای موزه، ماکت‌هایی از زنان محلی با لباس‌های سنتی، ابزارهای شست‌وشو، زیورآلات، وسایل زندگی و پوشاک قدیمی به نمایش گذاشته شده که روایتگر بخشی از فرهنگ بومی منطقه است.
عمارت دارایی زنجان که امروزه با عنوان موزه صنایع‌دستی شناخته می‌شود، یکی از بناهای تاریخی و دیدنی این شهر است که قدمتش به اوایل دوره پهلوی بازمی‌گردد. این عمارت با معماری تلفیقی ایرانی و اروپایی، در دل باغی به وسعت ۱۸ هزار مترمربع واقع شده و در سال ۱۳۹۰ به موزه دائمی هنرهای سنتی و صنایع‌دستی زنجان تبدیل شده است. در این موزه مجموعه‌ای ارزشمند از آثار هنری نظیر ظروف مسی قلم‌زنی شده، چاقو، شمشیر، گلیم، ملیله‌کاری و دیگر صنایع‌دستی اصیل زنجانی به نمایش گذاشته شده‌اند. موقعیت مناسب این موزه در مجاورت مجموعه تاریخی سبزه‌میدان و نزدیکی خانه ذوالفقاری، آن را به مقصدی جذاب برای علاقه‌مندان به هنر و تاریخ تبدیل کرده است.
زنجان شهری است که در دل هر کوچه و بنای تاریخی‌اش، قصه‌ای از گذشته‌های دور نهفته است. از گنبد باشکوه سلطانیه تا موزه مردان نمکی و رخت‌شوی‌خانه‌ای که یادگار زندگی روزمره مردم این دیار است، زنجان تلفیقی از شکوه معماری، غنای فرهنگی و میراث باستانی را به تصویر می‌کشد. اگر به دنبال سفری متفاوت هستید که هم جنبه آموزشی داشته باشد و هم حس ماجراجویی در دل تاریخ را برایتان زنده کند، زنجان یکی از بهترین انتخاب‌هاست. کافی است بار سفر ببندید و خود را به این شهر دیدنی برسانید تا تاریخ، فرهنگ و زیبایی را یک‌جا تجربه کنید.