جنجال جدیدی بر سر کیفیت هندوانه‌های صادراتی ایران به روسیه به پا شده است! پس از اظهارات جنجالی یک نماینده روس درباره نیترات بالای هندوانه‌های ایرانی، کارشناسان ایرانی این ادعا را بی‌اساس خوانده‌اند. اما سؤال اینجاست: آیا واقعاً هندوانه‌های ایرانی برای مصرف‌کنندگان خطرناک هستند یا این یک بازی سیاسی برای محدود کردن صادرات ایران است؟
کارشناسان در ایران معتقدند ادعای نیترات بالای هندوانه‌های ایرانی بدون شواهد رسمی قابل تأیید نیست و نیاز به بررسی بیشتر دارد. همچنین تأکید می‌کنند که ادعای سرطان‌زا بودن هندوانه‌های ایرانی نیاز به بررسی علمی و مدارک آزمایشگاهی دارد. مطالعات در ایران نشان می‌دهد که میزان نیترات در هندوانه‌های کشت شده در مناطق مختلف ایران متفاوت است و ممکن است در برخی موارد بالاتر و گاه پایین‌تر از حد مجاز باشد. در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی ایران ویدیویی منتشر شده است که می‌گوید: «سلطان خامزایو، معاون مجلس روسیه در حین بازدید از بازار میوه و تره‌بار مسکو را نشان می‌دهد که هندوانه وارداتی از ایران را تست می‌کند و می‌گوید که پنج برابر میزان استاندارد نیترات دارد، او خطاب به حاضران می‌گوید: «هیچ‌وقت هندوانه ایرانی نخرید. این‌ها همشون مثل مین‌های جنگی هستند که با تأخیر منفجر میشن. سرطان، همه بیماری‌ها! اون‌ها این‌ها رو می‌فروشند به خورد مردم می‌دن، این‌ها همه‌اش پر از نیتراته!» در ادامه او تاکید می‌کنند که مردم صبر کنند و در ماه آگوست هندوانه‌های داغستانی و آستاراخانی بخورند.
این ویدیو در سطح وسیعی در ایران بازتاب داشت. اما این ادعا تا چه اندازه صحت دارد؟ آیا این خبر درست است و اخیرا چنین بازدید و تستی انجام شده؟ آیا استانداردی برای میزان نیترات هندوانه وجود دارد؟ نیترات هندوانه چگونه اندازه‌گیری میشود؟ اکانتی که اولین بار این ویدیو را منتشر کرد فردی با نام کاربری حاج حسن است که بر اساس اطلاعات منتشره در اینستاگرام‌اش در کار صادرات میوه به روسیه فعال است. بر اساس این خبرها در تاریخ ۲ مه ۲۰۲۵، ۱۲ اردیبهشت ۱۴۰۴ نماینده دومای دولتی روسیه، سلطان حمزایف، در آستانه تعطیلات ماه مه، حین بازرسی از قیمت‌ها و کیفیت محصولات در بازارهای مسکو، نگرانی خود را از قیمت‌های بالای مواد غذایی و کیفیت برخی محصولات ابراز کرد. او به ویژه به کیفیت هندوانه‌ها توجه کرد و با اندازه‌گیری میزان نیترات یک هندوانه در بازار تره‌بار به وسیله دستگاه کوچک پرتابل اندازه‌گیری نیترات، اعلام کرد که در هندوانه‌های وارداتی از ایران، میزان نیترات پنج برابر حد مجاز است. او از نهادهای مسئول خواست که کنترل قیمت‌ها را در دست بگیرند و از سازمان «روسپاترب‌نادزور» (سازمان حمایت از مصرف کنندگان روسیه) خواست تا بررسی کیفیت هندوانه‌ها را انجام دهد. از این رو اصل این خبر که که عضوی از مجلس دومای روسیه این کار را کرده و چنین چیزی اعلام کرده درست است.
ما نمی‌دانیم هندوانه‌ای که سلطان حمزایف میزان نیترات آن را اندازه گرفت محصول ایران بود یا نه. در مورد روش اندازه‌گیری او می‌بینیم که او از یکی از دستگاههای پرتابل اندازه‌گیری نیتروژن، برند Greentest استفاده می‌کند. روی صفحه تستر کلمه هندوانه به زبان روسی نوشته شده و در زیر آن میزان استاندارد نیترات روی ۶۰ میلی‌گرم در کیلوگرم تنظیم شده. در ادامه هم عدد ۴۸۰ دیده میشود که ۸ برابر بیش از میزان استاندارد مشخص شده روی این دستگاه است (یک نمونه از تست نیترات هندوانه با این دستگاه). سلطان حمزایف احتمالا میزان استاندارد را بیش از ۹۰ میلی‌گرم در کیلوگرم در نظر گرفته که گفته پنج برابر میزان استاندارد است.
سطح نیترات NO3 در هندوانه‌ها می‌تواند تحت تأثیر عوامل مختلفی تغییر کند، از جمله روش‌های کشاورزی، استفاده از کودهای شیمیایی، و شرایط محیطی و مرحله رشد و.... به صورت کلی برای هندوانه استاندارد بین‌المللی مدونی وجود ندارد. ما منبعی که میزان استاندارد نیترات موجود در هندوانه برای واردات به روسیه را مشخص کند هم پیدا نکردیم، در اتحادیه اروپا هم برای هندوانه میزان نیترات استاندارد مشخص نشده است. اساسا هندوانه به عنوان یک عامل تجمع نیترات پرخطر در نظر گرفته نمی‌شود چرا که در فصل گرم و آفتابی رشد می‌کند و این باعث تجزیه بهتر نیترات در گیاه میشود. از سوی دیگر هندوانه میزان آب زیادی داردکه نیترات جذب‌شده را رقیق می‌کند.
این در حالی است که مقررات اتحادیه اروپا برای سطح نیترات در برخی سبزیجات برگ‌دار مانند اسفناج و کاهو تعیین شده است. برای مثال، حداکثر سطح نیترات مجاز در اسفناج تازه ۳۵۰۰ میلی‌گرم بر کیلوگرم و در کاهو ۳۰۰۰ میلی‌گرم بر کیلوگرم است. بر اساس استانداردهای کیفی تجاری تدوین‌شده از سوی گروه کاری استانداردهای کیفیت کشاورزی کمیسیون اقتصادی اروپا وابسته به سازمان ملل متحد ویژگی‌هایی برای هندوانه صادراتی تعریف شده که سطح نیترات در میان آنها نیست.
در ایالات متحده، دستورالعمل‌های مربوط به میزان نیترات مجاز در گیاهان مختلف، از جمله هندوانه، در مراحل مختلف رشد متفاوت است. برای مثال، در مرحله گل‌دهی اولیه، غلظت نیترات در هندوانه می‌تواند بین ۸۹۷ تا ۱۰۸۱ میلی‌گرم بر کیلوگرم باشد. با وجود این کارشناسان، در سراسر دنیا و از جمله در روسیه در تحقیقات خود حد مجازی برای اندازه غیر مضر نیترات در هندوانه در زمان مصرف پیشنهاد کردند که بین ۶۰ تا ۹۵ میلی‌گرم در کیلوگرم است.
در مورد دقت اندازه‌گیری دستگاههای پرتابل سنجش میزان نیترات میوه‌ها و صیفی‌جات تردید‌هایی وجود دارد. در حالی که در فضای تجاری دقت این دستگاه‌ها را تا ۹۰ درصد اعلام می‌کنند. کارشناسان می‌گویند که برای موارد نظارتی باید از روش‌های آزمایشگاهی استفاده کرد. سال ۲۰۲۳ وبسایت حمایت از حقوق مصرف کننده روسیه گزارشی در مورد شکایت از میزان نیترات بالا در هندوانه از سوی شهروندان منتشر کرد و نوشت در این موارد معمولاً با استفاده از دستگاههای خانگی اندازه‌گیری نیترات، این سنجش انجام میشود. به نوشته این وبسایت بنابر نظر کارشناسان و مقامات بهداشتی این دستگاه‌ها به عنوان ابزارهای اندازه‌گیری رسمی شناخته نمی‌شوند و دقت اندازه‌گیری آنها ممکن است بین ۱۵ تا ۳۰ درصد متغیر باشد. بنابراین، برای تعیین دقیق سطح نیترات در محصولات، استفاده از روش‌های آزمایشگاهی معتبر ضروری است. موانعی چون کالیبراسیون پیچیده برخی از دستگاههای پرتابل، تخریب حسگرهای موجود در دستگاه با گذشت زمان و وابستگی به اپراتور و مواردی از این دست می‌تواند باعث کاهش دقت یا کارایی دستگاه شود.
صادرات مواد غذایی خام، به‌ویژه محصولات کشاورزی، به کشورهای دیگر نیازمند نظارتی دقیق و جدی است. همچنین بر شناسنامه‌دار شدن این مواد تأکید جدی وجود دارد؛ که در این زمینه تعاونی‌های تولید و شرکت‌های بازرگانی که اقدام به صادرات می‌کنند، می‌توانند نقش اثرگذاری داشته باشند. اگرچه نگرانی‌هایی درباره نیترات در محصولات کشاورزی ایران وجود دارد، اما ادعای پنج برابر بودن نیترات در هندوانه‌های صادراتی به روسیه بدون شواهد رسمی تأیید نشده و نیاز به بررسی بیشتر دارد.
نیمه‌دقیق یا تقریبی: بیشتر این دستگاه‌ها، مخصوصاً مدل‌های مصرف خانگی، دقت بالایی مانند آزمایشگاه‌های تخصصی ندارند. آنها یک ارزیابی سریع و سطحی از میزان نیترات یا کیفیت کلی محصول ارائه می‌دهند و گاهی نیتراتهای محیط که در هنگام جمع‌آوری محصول ممکن است به پوست‌میوه مالیده‌شده باشد، باعث نتایج گمراه‌کننده میشود. این‌ها بیشتر برای نمایش تبلیغاتی یا استفاده عمومی طراحی شده‌اند: در بسیاری موارد، از این دستگاه‌ها بیشتر برای ایجاد نگرانی یا جلب توجه استفاده میشود تا ارزیابی علمی دقیق.
هندوانه به‌طور طبیعی ممکن است مقداری نیترات داشته باشد، به‌ویژه اگر از کود شیمیایی زیاد استفاده شده باشد. ولی ادعای «۵ برابر حد مجاز بودن نیترات» بدون ارائه نتایج آزمایشگاهی معتبر غیرعلمی است. همچنین، میزان نیترات بالا برای ایجاد سرطان نیاز به مصرف مداوم و زیاد دارد، و مصرف گاه‌به‌گاه هندوانه در شرایط وضعیت فعلی اقتصادی مردم مشکلی ایجاد نمی‌کند. لذا ادعای سرطان‌زا بودن هندوانه‌های ایرانی نیاز به بررسی علمی و مدارک آزمایشگاهی دارد، و صرف استفاده از یک دستگاه خانگی برای نتیجه‌گیری صرفا یک شو تبلیغاتی است». از این رو بنابر نظر کارشناسان در ایران این ادعا قابل اثبات نیست و نیاز به کار کارشناسی و بررسی آزمایشگاهی دارد.
در ایران هم استاندارد مشخص و یکسانی برای میزان نیترات مجاز در یک کیلوگرم هندوانه به طور رسمی اعلام نشده است. در سال گذشته مطالعه‌ای در ایران منتشر شده که نشان می‌دهد هندوانه‌های کشت‌شده در برخی مناطق ایران بین ۲۰ تا ۲۰۰ میلی‌گرم بر کیلوگرم نیترات دارند. نتایج یک تحقیق در شهرکرد در سال ۱۳۹۸ هم نشان داد که غلظت نیترات در هندوانه در ایران ممکن است کمی بالاتر از حد مجاز و حدود ۱۰۰ میلی‌گرم بر کیلوگرم باشد. تحقیق دیگری که گروهی از کارشناسان در سال ۱۳۹۴ در بیست و سومین کنگره ملی علوم و صنایع غذایی ایران ارائه دادند، به اندازه گیری و بررسی تجمع نیترات در قسمت‌های مختلف محصولات کشاورزی متعدد در ایران از جمله هندوانه پرداختند. بر اساس این تحقیق در قسمت سفید و قرمز هندوانه به ترتیب ۲۷۷ و ۴۹ میلی‌گرم در کیلوگرم نیترات وجود داشت که نشان می‌داد قسمت سفید هندوانه بیش از حد مجاز و قسمت قرمز هندوانه کمتر از حد مجاز نیترات داشت. یک تحقیق در سال ۱۳۹۲ در استان زنجان هم نشان داد که میانگین غلظت نیترات در هندوانه کمتر از حد مجاز بوده است. به نظر می‌رسد از آنجا که میزان نیترات عامل تعیین کننده در صادرات هندوانه نیست گزارش مدونی از میزان نیترات موجود در این محصول صادراتی ایران هم وجود ندارد یا در دسترس عموم نیست.