اولین حضور انگلیس در ایران
حضور و نفوذ دولت انگلیس در ایران، جدا از حضور مردان انگلیسی در کشورمان بررسی می شود. نخستین حضور رسمی و ثبت شده شهروندان انگلیسی در ایران به قبل از دوره صفویه بر می گردد. اما حضور دولت انگلیس در کشورمان مقارن با این دوره است. از روزی که برادران شرلی وارد اصفهان شدند، تا روزی که شاه عباس بزرگ برای بیرون راندن پرتقالی ها از جزایر خلیج فارس و تنگه هرمز، از انگلستان کمک گرفت چند قرن می گذرد. سقوط اصفهان تمام معادلات سیاسی و نظامی اروپاییان را نسبت به ایران تغییر داد. هیمنه و هیبتی که به ایران دوره صفویه بر می گشت و توانسته بود دشمن اصلی غرب، یعنی عثمانی را مهار کند، همراه با سقوط اصفهان ساقط شد.
استعمار هندوستان توسط انگلیس و توجه بریتانیا به ایران
هفت سال بعد نادر ظهور کرد و آب رفته از جوی را بازگرداند. نادر در کشورگشایی ماهر، ولی در کشور داری ناتوان بود. نادر شاه افشار با حمله به هند و شکستن اقتدار گورکانیان راه اشغال هندوستان توسط انگلیس را هموار کرد.هندوستان به نگین زرین مستعمرات انگلستان تبدیل شده بود. کشوری که آفتاب در سرزمین هایش غروب نمی کرد. هند از شرق تا غرب و از شمال تا جنوب به سیطره استعماری انگلیس درآمد. انگلیس این دُر گرانبها را به سادگی به دست آورده بود، ولی برای نگهداری از آن هر چه در توان داشت به کار برد.نخستین کار انگلیس دور کردن دولت های غربی بود که سودای رسیدن به دروازه های هند را در سر داشتند. مسیر تحقق این رویا از طریق ایران بود. از ناپلئون که سودای رسیدن به هند را به نظر بر ایران در سر داشت تا روسیه که از طریق جنگ های خود با کشورمان پله پله به آرزوی فتح هند نزدیک می شد.
انقلاب صنعتی و نگاه غرب به شرق
انقلاب صنعتی در اروپا به کشورهای خارج از این قاره اجازه نداد، همانند گذشته در انزوای سیاسی شرقی و سنتی خود باقی بمانند. باید همه چیز عوض می شد تا مغرب زمینِ قدرتمند در سایه انقلاب صنعتی، نحوه زندگی شرقی ها را تغییر دهد و جوامع سنتی شرقی را به جامعه ای مصرف کننده تبدیل کند تا مشتری تولیدات مغرب زمین شوند. با انقلاب صنعتی کشور های اروپایی از جمله انگلیس در تب پول درآوردن می سوختند. راه آهن اهرم قدرتمندی بود که می توانست دسترسی به سرزمین های جدید را آسان کند و تولیدات صنعتی را به این مناطق گسیل دارد. دسترسی به جاده ابریشم و راه های زمینی دیگر رفته رفته به فراموشی سپرده می شد.
نگرانی انگلیس از نزدیک شدن روسیه به هند
با توافقی پنهانی بین روس و انگلیس کشیدن راه آهن در ایران و یا از طریق کشورهای همسایه به سوی ایران، به فراموشی سپرده شد. زیرا انگلستان خوف این را داشت که از راه آهن به عنوان وسیله ای در جهت فتح هندوستان استفاده شود. از این رو ایران تا زمان رضا شاه نتوانست به مفهوم اقتصادی، راه آهن داشته باشد. باید اندکی به گذشته برگشت و به سال های آغازین قرن نوزدهم توجه کرد. وقتی روسیه سرمست از شکست ناپلئون در واترلو سربازان کارآزموده خود را به سمت مرزهای ایران و قفقاز گسیل داشت. پیشروی روسیه در آسیای مرکزی، توسعه امپراطوری روسیه، رسیدن به دریای خزر و ارتباط آبی از طریق رود ولگا با این دریاچه، حمل و نقل ابزار سپاهیان روس را آسان تر کرد.
ایران مهره ای بر شطرنج انگلیس و روسیه
در همان زمان، ترکستان و افغانستان و دیگر مناطق آسیای مرکزی که مورد علاقه روسیه بود به انگلیس سپرده شدند. به بخشی از سخنان لرد کرزن، نائب السلطنه هندوستان از طرف دولت انگلیس توجه کنید که گفته بود: "ترکستان و افغانستان و ماورای خزر و ایران، کلماتی هستند که برای بسیاری از مردم مفهوم دور افتادگی مطلق را در بر دارند یا خاطره تغییرات شگفت انگیز و افسانه های خیال انگیز را به ذهن می آورند. اما اقرار می کنم که این کلمات در نظر من به معنی مهره های شطرنجی هستند که با آن ها برای تسلط یافتن بر دنیا بازی می کنم."
ایران به عنوان مهره ای بر صفحه شطرنج انگلیس و روسیه قرار گرفته بود. پیش روی سربازان روسیه و گذشتن از ارس و سرازیر شدن سربازان روس به طرف تهران تا رسیدن به میانه اردوگاه ترکمانچای دولت انگلیس را وا داشت تا جلوی این پیشروی را بگیرد. البته نه به این دلیل که بریتانیا به استقلال ایران علاقمند بود، بلکه نگران از حضور کشور روسیه در کنار مرز های هندوستان و تسلط این کشور بر آب های خلیج فارس بود که می توانست روسیه را از انزوای جغرافیایی خارج سازد.
باید گفته شود که رابطه سیاسی بین ایران و انگلیس در بیشتر سال های قرن نوزدهم متاثر از حوادث اروپا بود و انگلستان از طریق حکومت خود در هند این روابط را رصد و سیاست گذاری می کرد. این حوادث به گونه ای پیش رفت که دولت انگلیس در صدد بر آمد در ایران نمایندگی مستقیمی داشته باشد.جا پای مستقیم انگلیس در ایران سرنوشت کشورمان را به شومی رقم می زند. نویسنده در یادداشت های بعدی به وضعیت ایران، از آغاز تاسیس نمایندگی های انگلیس تا انقلاب اسلامی می پردازد.