تلاقی چند ابر بحران محیط زیستی در ایران
معصومه ابتکار، رئیس سازمان محیط زیست در دولت روحانی و خاتمی به تجارت نیوز می‌گوید: «حدود سال ۸۴ با سازمان بهداشت جهانی یک محاسبه خسارت آلودگی هوا داشتیم. البته آن زمان آلودگی بیشتر ناشی از احتراق خودروها و صنایع بود و حدود ۹ میلیارد دلار در سال خسارت داشت. خسارت آلودگی هوا با توجه با افزایش تعداد روزهای آلوده، اضافه شدن گرد و غبار و… در سال ۹۶ به حدود ۱۰ تا ۱۲ میلیارد دلار در سال رسید.
معصومه ابتکار می‌گوید: «در ایران باتلاقی چند ابر بحران محیط زیستی مواجه هستیم. محاسبات از سال ۱۹۷۰ تا سال ۱۹۷۵ نشان می‌دهد که ظرفیت محیط زیستی ایران را گذرانده‌ایم. برای منافع اقتصادی کوتاه مدت بیش از ظرفیت سرزمینی برداشت کردیم و به سرزمین آلودگی دادیم.»
بیش از ۶۰ درصد گرد و غبار از کشورهای دیگر است
ابتکار با اشاره به شناسایی کانون‌های گرد و غبار در دوره کاری خود می‌گوید: «آن زمان ۶۰ درصد از منابع گرد و غبار ایران از کشورهای دیگر بود. فکر می‌کنم حالا بیشتر هم شده است. بخشی از این گرد و غبار از عراق وارد می‌شود. دلیل آن هم خشک شدن تالاب‌ها در عراق و پروژه گاپ در ترکیه است. بخش دیگر نیز از عربستان و شمال افریقاست.
ایران در مقابل ترکیه کوتاه آمد
ابتکار درباره چگونگی تقسیم آب‌های بین‌المللی و نقش ایران در این مورد می‌گوید: «با عضویت در کنوانسیون‌های بین‌المللی می‌توانیم از ابزار حقوقی آن استفاده کنیم. اما معاهده مهمی مانند معاهده پاریس در مراحل آخر به دلایل نامعلوم در شورای نگهبان متوقف شد. اکنون در معاهده پاریس که جدیدترین معاهده بین‌المللی زیست‌محیطی است، عضو نیستیم. حقوقدانان هم به ما می‌گفتند که ابزار حقوق محکمی برای ورود به این موضوعات (گرد و غبار و تقسیم آب) را نداریم.
ابتکار می‌گوید: ایران باید فعال‌تر می‌بود و ترکیه بر اساس قوانین بین‌المللی نمی‌تواند حق‌آبه طبیعی کشورهای دیگر را نگه دارد. فکر می‌کنم ایران درگذشته کوتاهی کرد و شکی ندارم. اطلاعات درباره پروژه گاپ مخفی می‌شد. معلوم نبود ابعاد پروژه تا چه اندازه است. اطلاعاتی داشتیم اما این قدر ایران با بحران مواجه بود که فرصت مقابله با موضوعات دیگر را نداشت.
ابتکار در پایان می‌گوید: «ایران باید در مطالبه حق خود، آثار این مداخلات در طبیعت، روی رودخانه‌ها، تالاب‌ها و موضوع گرد و غبار با جدیت بیشتر ورود کند.
انتقال آب کارون را متوقف کنید
بحرانی‌ترین کانون‌های گرد و غبار خوزستان، در حوضه رودخانه کارون قرار دارند که با خشک شدن این رودخانه شکل‌گرفته و در حال گسترش هستند. دراین‌باره رئیس دانشکده علوم آب دانشگاه شهید چمران اهواز می‌گوید: گرد و غباری که اکنون خوزستان و کشور را تحت تأثیر قرار داده پدیده جدیدی است که ناشی از خشک شدن بسترهای آبی، اعم از بستر رودخانه‌ها، تالاب‌ها یا آبگیرهای فصلی و مناطق دارای پوشش گیاهی، چه در داخل یا خارج از کشور است. به‌تبع خشک شدن این بسترها شوری خاک نیز بالا رفته و آمادگی بلند شدن با کمترین وزش باد را پیداکرده است.
رئیس دانشکده علوم آب اهواز همچنین طرح‌های انتقال آب را در شکل‌گیری کانون‌های گرد و غبار مؤثر می‌داند و می‌گوید: هر چیزی که باعث کاهش آورد رودخانه شود مثل افزایش بار مصرف، در تشکیل این کانون‌ها تأثیر دارد. طرح‌های انتقال آب در تولید بخشی از این کانون‌ها مؤثر است اما نمی‌توان به‌طور دقیق سهم این طرح‌ها را برآورد کرد. قمشی بابیان اینکه برنامه‌ها برای افزایش مصرف و یا طرح‌های انتقال آب، با همان شدت قبل، در حال اجراست، می‌افزاید: با طرح‌های جدید وزارت نیرو به‌طور قطع افزایش خشکیدگی و به‌تبع آن افزایش کانون‌های گرد و غبار را خواهیم داشت و نمی‌توانیم به تثبیت کانون‌ها امیدوار باشیم. بنابراین نه‌تنها نباید منتظر بهبود شرایط باشیم، بلکه باید شاهد گسترش کانون‌ها و افزایش روزهای گرد و خاکی باشیم. وی اضافه می‌کند: از سوی دیگر طرحی که برای تثبیت کانون‌های گرد و غبار در حال اجراست، به صورت اصولی و علمی کار نشده و به دلیل تأمین نشدن آب موردنیاز عرصه‌های نهال‌کاری، ناتمام ماند. به‌طور که شنیده‌شده بخشی از نهال‌کاری‌ها نیز خشک‌شده و از بین رفته است.
تکرار «فاجعه متروپل»
قمشی یکی از راهکارهای کاهش ریز گردهای خوزستان را توقف طرح‌های انتقال آب می‌داند و می‌گوید: با انتقال آب کارون، رودخانه نمی‌تواند وظایف خود را در پایین‌دست انجام دهد که اثرات منفی آن را در محیط زیست مشاهده می‌کنیم. طرح‌های انتقال آب با ایجاد خشک‌سالی انسان ساخت، علاوه بر محیط زیست به بخش کشاورزی خوزستان نیز آسیب وارد کرده است. کاری که وزارت نیرو دارد انجام می‌دهد، مصداق «فاجعه متروپل» است اما صدایش را نمی‌شنویم، با وجودی که تلفات هم می‌دهیم.
۱۴ طرح برای انتقال کارون
کارشناسان بر این باورند که متوسط ۶۰ ساله آورد آب کارون بزرگ ۱۹ میلیارد مترمکعب بوده که در ۲۰ ساله اخیر به متوسط ۱۴ میلیارد مترمکعب رسیده است، و در خشک‌سالی‌ها آب دهی این رودخانه تا ۱۰ میلیون مترمکعب نیز کاهش می‌یابد. کاهش شدید آب دهی این رودخانه علاوه بر تنش‌هایی که به بخش آب شرب و بهداشت و کشاورزی خوزستان وارد کرده، محیط زیست این استان را نیز دست‌خوش بحران کرده که یکی از آنها شکل‌گیری کانون‌های ریز گرد است. طرح‌های انتقال آب از متهمان اصلی خشکی کارون به شمار می‌آیند. تاکنون ۱۰ طرح انتقال آب از سر شاخه‌های کارون بزرگ (کارون و دز) به فلات مرکزی با حجم بیش از ۲ میلیارد مترمکعب اجراشده یا در حال اجراست.
راهکار
لندی می‌افزاید: وقتی آب را از سر شاخه‌ها خارج می‌کنیم، حتی همان ۲۰۰ میلیون مترمکعبی که منتقل می‌شود در این مکان‌ها بسیار باارزش است و مانع شکل‌گیری کانون‌های گرد و خاک می‌شود. طبق مطالعه‌ای که یکی از دانشجویان دکترا انجام داده در کانون گرد و خاک جنوب شرق اهواز، در صورتی که بتوانیم ۲ تا ۴ درصد رطوبت خاک را برگردانیم، خاک دچار فرسایش نمی‌شود به این معنی که باد نمی‌تواند ذرات خاک را جابجا و گرد و خاک ایجاد کند. بنابراین اگر می‌توانستیم حداقل آبی را به این مناطق منتقل کنیم و مراتع احیا می‌شد یا اگر آب کافی برای کشاورزی داشتیم، کانون‌های گرد و خاک به وجود نمی‌آمد.
زنگ خطر پیشروی بیابان
منصور رئیس سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور، ۳۰ میلیون هکتار از پهنه‌های کشور را در معرض فرسایش بادی دانسته و گفته است: فرسایش بادی سالانه سه هزار میلیارد تومان به زیرساخت‌های کشور خسارت وارد می‌کند. در خوزستان نیز ۳۵۰ هزار هکتار شنزار و ۳۵۰ هزار هکتار کانون ریز گرد شناسایی‌شده و ۷۰۰ هزار هکتار از اراضی این استان نیز در معرض بیابانی شدن است.