فقر درآمد
کاهش سهم آموزش در بودجه به کاهش سرانه دانش‌آموز (میزان اعتبارات هزینه‌ای برای هر دانش‌آموز در یک سال) انجامیده و از ۲.۸۸میلیون تومان در سال ۱۳۹۳ به ۱.۷۴میلیون تومان در سال ۱۴۰۱ رسیده است. ازآنجاکه کاهش قدرت اقتصادی خانوارها و افزایش نرخ فقر، تحت تأثیر تورم و تحریم‌ها مهم‌ترین نقش را در فقر آموزشی دارد.
گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس با عنوان «فقر آموزش» بیان می‌کند که د‌رحال‌حاضر آموزش‌وپرورش به‌تنهایی قادر به حل مشکلات فقر آموزشی نیست، بلکه نظام حمایتی باید در کنار نظام آموزشی قرار گیرد تا با تبدیل مدارس با تمرکز فقر بالا به مدارس با عملکرد بالا، شکاف میان آموزش فقرا و ثروتمندان کاهش یابد.
فقر یادگیری
نگاهی به تجربه کشورهای توسعه‌یافته نشان میدهد که آموزش به‌عنوان یکی از عوامل کلیدی رشد اقتصادی، اجتماعی و فردی، نقش مهمی در ارتقای سرمایه انسانی و شکستن چرخه فقر دارد. درواقع همان‌گونه که آموزش بر کاهش فقر اثر می‌گذارد، افزایش یا کاهش فقر اثر مستقیمی بر کیفیت و کمیت آموزش کودکان در یک جامعه دارد.
هشدار آزمون‌های جهانی
شاخص فقر یادگیری به معنای ناتوانی در خواندن در یک متن ساده تا سن ده‌سالگی در هر کشور است که توسط بانک جهانی و موسسه آمار یونسکو ارائه‌شده است. این شاخص مبتنی بر دو آمار، یعنی تعداد دانش‌آموزان بازمانده از تحصیل و دانش‌آموزانی که مهارت خواندن تا پایان چهارم ابتدایی را ندارند، محاسبه می‌شود. بر این اساس شاخص ترکیبی فقر یادگیری در ایران نشان میدهد که ۴۲درصد از کودکان کشور در سنین پایانی مقاطع ابتدایی، مهارت خواندن متن را ندارند.
شاخص آزمون تیمز و پرلز دانش ریاضی و علوم دانش‌آموزان را در دو مقطع کلاس چهارم و هشتم در جهان ارزیابی و مطالعه می‌کند. نمره کل ریاضی ایران در سال ۲۰۲۳، در مقطع چهارم ابتدایی، ۴۲۰ از ۱۰۰۰ بوده و در میان ۵۸ کشور شرکت‌کننده در جایگاه ۵۳ قرارگرفته است. در این آزمون عدد ۴۰۰ معیار کم بهره‌مندی دانش‌پایه ریاضیات است. در آزمون تیمز سال ۲۰۲۳، ۴۱درصد از دانش‌آموزان ایرانی نتوانسته‌اند حداقل نمره یعنی ۴۰۰ را کسب کنند.
آزمون پرلز نیز همچون آزمون تیمز در سطح بین‌المللی صورت می‌گیرد و توانایی خواندن و درک مطلب را در پایه چهارم ابتدایی را می‌سنجد. آخرین داده‌های آزمون پرلز که مربوط به سال 2021 است، نشان میدهد که 41 درصد از دانش‌آموزان ایرانی درزمینه مهارت خواندن به پایین‌ترین معیار بین‌المللی یعنی نمره 400 نرسیده‌اند.
نتایج این آزمون در ایران نشان میدهد که ۵۹درصد از دانش‌آموزان به پایین‌ترین معیار یا بالاتر از ۴۰۰ رسیده‌اند و درواقع ۴۱درصد از دانش‌آموزان در سواد خواندن حتی به پایین‌ترین معیار بین‌المللی (۴۰۰) نرسیده و کم بهره‌مند بودهاند. این در حالی است که میانگین کم بهره‌مندی دانش‌آموزان در آزمون پرلز سال 2021 برای مقطع چهارم ابتدایی 6درصد بوده است.
ضربه تحریم و فقر بر تحصیل
عوامل مؤثر بر فقر آموزشی دودسته کلی مربوط به وضعیت اجتماعی و اقتصادی خانواده و عوامل مربوط به مدرسه و بودجه آموزش عمومی تقسیم می‌شود. برای مثال سال 1402، 39درصد از دانش‌آموزان زیر 18سال کشور دارای والدینی بی‌سواد یا دارای مدرکی کمتر از متوسطه دوم بودهاند. علاوه بر این بررسی وضعیت دهک درآمدی والدین دارای فرزند ۶ تا ۱۸سال نشان میدهد که 54درصد از والدین 3دهک پایین در جامعه در سال ۱۴۰۲ مدرک متوسطه دوم نداشتند که حدود دو برابر بیشتر از والدین سه دهک بالاست.
درنتیجه این دانش‌آموزان در آینده نیز با احتمال بالاتری، خود والدین کم‌سواد خواهند بود و چرخه فقر آموزشی ادامه می‌یابد. چنان‌که فرزندان والدینی که تحصیلاتشان کمتر از دیپلم است، احتمال اینکه به دانشگاه بروند کمتر از 30درصد است. در مقابل، فرزندان والدینی که تحصیلات دانشگاهی دارند، احتمال اینکه خودشان هم به دانشگاه بروند 75درصد است.
فقر معلم
کاهش قدرت اقتصادی خانوارهای ایرانی اثر خیلی مهمی بر فقر آموزشی در کشور داشته است. معلمان کلیدی‌ترین عنصر آموزش هستند، اما در سال‌های اخیر همواره مساله کمبود معلمان مطرح بوده است. سال تحصیلی 1401-1400 نسبت دانش‌آموزان به معلم در مقطع ابتدایی 43.3 بوده است. این در حالی است که میانگین جهانی در سال 2018 برای مقطع ابتدایی 23 دانش‌آموز بوده است. نسبت دانش‌آموز به معلم در سال تحصیلی مذکور در مقطع ابتدایی برای شهرستان‌های استان تهران 49.6 و شهر تهران 45 بوده است.
راهکار
تجربیات جهانی و داخلی نشان می‌دهند که همکاری دو نظام آموزش و حکمرانی در کاهش فقر آموزشی و درآمد مؤثر است. مرکز پژوهش‌های مجلس پیشنهاد میدهد که با اجرای طرح «تبدیل مدارس با تمرکز فقر بالا به مدارس با عملکرد بالا» ارتقای کیفیت آموزش و فقرزدایی خانوار هم‌زمان دنبال شود.