17 نوامبر 2021
محمد سهیمی
تارنمای ریسپانسیبل استیت کرافت
برگردان و کوتاه‌سازی علی‌اصغر شهدی
[email protected]
مذاکرات ایران و گروه 1+5 برای احیای برجام در 8 آذر از سر گرفته می شود. سال گذشته جو بایدن در طول مبارزات انتخاباتی ریاست جمهوری خود چندین بار گفت که دولت او به‌سرعت به برجام می‌پیوندد، اما حدود یک سال پس از انتخاب او، این امر هنوز محقق نشده است. این موضوع بیشتر به دلیل امتناع آمریکا از لغو همه تحریم‌هایی است که دولت ترامپ و کنگره علیه ایران اعمال کرده بودند، اگرچه پویایی سیاسی داخلی ایران و اختلاف بین دولت حسن روحانی، رئیس‌جمهور پیشین و تندروها نیز در آن نقش داشته است. ایران و آمریکا برای گرفتن امتیاز از طرف مقابل در مذاکرات آتی «کارت‌هایی» دارند که باید بازی کنند.
برای دولت بایدن مهم‌ترین کارت وضعیت اقتصاد ایران است که از تحریم‌های آمریکا در حال چرخش است و دولت با کسری بودجه ده‌ها میلیارد دلاری مواجه است. آمار دولت حاکی از آن است که بیش از 26 میلیون ایرانی از 85 میلیون جمعیت، زیر خط فقر زندگی می‌کنند. همچنین تورم سالانه حدود 50 درصد است و ارزش ریال، واحد پول رسمی ایران، همچنان در برابر ارزهای خارجی رو به کاهش است؛ بنابراین ایران به رهایی از تحریم‌های آمریکا نیاز دارد و دولت بایدن به‌خوبی از این موضوع آگاه است.
علیرغم این وضعیت اقتصادی، ایران نیز بدون کارت سیاسی نیست. از سال 2019، یک سال پس از خروج ترامپ از برجام، زمانی که ایران به «صبر راهبردی» خود پایان داد و طبق ماده 35 برجام شروع به فاصله گرفتن از برخی تعهدات هسته‌ای خود کرد، پیشرفت‌های چشمگیری در زمینه کلیدی برنامه غنی‌سازی اورانیوم داشته است.
بر اساس آخرین گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، ایران در حال نصب و استفاده از تعدادی سانتریفیوژهای پیشرفته است که طبق برجام مجاز به استفاده از آن‌ها نیست. ایران همچنین 210 کیلوگرم اورانیوم با غنی‌سازی 19.75 درصد -که سوخت راکتور تحقیقاتی تهران است و سالانه برای حدود یک‌میلیون بیمار، ایزوتوپ‌های پزشکی تهیه می‌کند - و 25 کیلوگرم با درجه خلوص 60 درصد تولید کرده است. هر دو این موارد در سطح غنی‌سازی بالاتر از میانگین 3.65 درصد مجاز برجام هستند.
ایران همچنین 200 گرم فلز اورانیوم از اورانیوم غنی شده در سطح 19.75 درصد تولید کرده است. اگر فلز اورانیوم از اورانیوم غنی شده 90 درصد ساخته شده باشد، می‌توان از آن در ساخت هسته یک سلاح هسته‌ای استفاده کرد؛ اما اگر سطح غنی‌سازی پایین‌تر باشد، پس از تبدیل به فلز اورانیوم، تبدیل مجدد آن به اورانیوم غنی‌شده معمولی برای افزایش سطح غنی‌سازی برای ایران، دشوار خواهد بود.
هرچند تندروهای ایران به ایالات‌متحده بی‌اعتماد هستند، ولیکن در اختلاف به سر می‌برند. افراطی‌ترین جناح که روزنامه کیهان به سردبیری حسین شریعتمداری است، از خروج از معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) و پایان دادن به همکاری با آژانس دفاع می‌کنند.
این جناح بر این باور است که ممکن است یک جمهوری‌خواه در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا در سال 2024 پیروز شود و حتی اگر ایران با دولت بایدن به توافق برسد، بار دیگر آمریکا از برجام خارج خواهد شد؛ بنابراین این فراکسیون به این نتیجه رسیده است که بازگشت به برجام فایده‌ای ندارد. این جناح همچنین بر روی چین و توافق راهبردی که با ایران امضا کرد و همچنین پذیرش ایران در سازمان همکاری شانگهای برای نجات ایران حساب می‌کند.
علی باقری کنی، مذاکره‌کننده ارشد جدید هسته‌ای ایران از منتقدان تند برجام بوده و معتقد است که ایران امتیاز زیادی واگذار و در ازای آن خیلی کم دریافت کرده است.
عمل‌گرایان نسبی در میان تندروهای ایران معتقدند که رسیدن به توافق با ایالات‌متحده امری ضروری است. آن‌ها از این بیم دارند که اگر تحریم‌ها لغو نشود، وضع اقتصادی بد و مردم به‌ویژه طبقه پایین جامعه تحت فشار قرار خواهند گرفت.
خبرگزاری تحت کنترل دولت ایران در 23 آبان ماه گزارش داد که در مذاکرات آتی، باقری از واشنگتن خواهد خواست که تمامی تحریم‌های اعمال شده علیه ایران را لغو کند، خسارتی را که تحریم‌های ترامپ علیه ایران وارد کرده است را بپردازد و تضمین کند که هیچ دولتی در آینده دست به کار مشابه ترامپ نخواهد زد. باقری همچنین اعلام کرده است که ایران از مذاکره بر سر برنامه موشکی و سیاست خاورمیانه‌ای خود امتناع ورزیده، قبل از اینکه به تعهدات خود بازگردد، باید بتواند نفت صادر و درآمد حاصل از آن را دریافت کند.
اگرچه ممکن است این موضع‌گیری درستی باشد، اما واقعیت این است که دولت بایدن در بهار گذشته شانس خود را برای دستیابی به توافق با دولت روحانی از دست داد و اکنون رسیدن به توافق با تندروها سخت‌تر خواهد بود. هر دو طرف باید ضمن واقع‌بینی، انعطاف‌پذیر و آماده دادن امتیاز باشند. در غیر این صورت، احیای برجام امکان‌پذیر نخواهد بود.