رحمان معروفخانی-کارشناس حوزه آب
هرساله با شروع فصل پاییز و آغاز بارندگی‌ها موضوع آب‌گرفتگی و جمع‌آوری رواناب در سطح شهرها به‌عنوان موضوع مهم مطرح می‌شود که با طرح‌های به‌اصطلاح جهادی به مقابله با آن می‌پردازند، اما متأسفانه پس از پایان بارش‌ها تا فصل بعدی این موضوع مهم به فراموشی سپرده می‌شود لذا مطالعات برنامه‌ریزی مدیریت رواناب و سیلاب جزء زیرساخت‌های اصلی هر شهر است که بعضاً به دلیل خشکسالی‌های اخیر از سوی برخی مسئولان شهری چندان جدی تلقی نمی‌شود.
متوسط بارندگی سالیانه در کشورمان حدود 250 میلی‌متر بوده که با این شرایط ایران جزء کشورهای خشک و کم باران محسوب می‌شود. اگرچه کشور ما با خشکسالی دست‌وپنجه نرم می‌کند و با کاهش میانگین بارندگی سالیانه روبرو شده، اما این به مفهوم کاهش پیک شدت سیلاب نخواهد بود؛ به عبارتی ممکن است کل بارش در چند رگبار سیل‌آسا نازل شود، بنابراین لزوم بهره‌گیری از سیستم ذخیره و نفوذ بارندگی‌ها با استفاده رویکردهای نوین مدیریت رواناب شهری با عنوان (LID/BMPs) بسیار حائز اهمیت است.
درگذشته که شهرها و روستاها به شکل امروزی توسعه نیافته و اکثر معابر با آسفالت و یا بتن پوشش داده نشده بودند، آب باران و رواناب به‌راحتی به داخل زمین و باغچه‌ها نفوذ پیدا می‌کرد؛ اما با گسترش شهرنشینی علاوه بر تغییر مکان‌یابی کاربری‌ها به نواحی غیرقابل نفوذ، خیابان‌ها و معابر نیز با مصالح با نفوذپذیری کم و یا حتی غیرقابل نفوذ پوشش داده شده و علاوه بر آن انهار خاکی آبیاری و انتقال آب قنات‌ها داخل شهرها نیز تبدیل به کانال‌های نفوذناپذیر از جنس جداول بتنی، لوله و ... شدند.
رویکردهایی مهندسی در دهه‌های گذشته بر مبنای جمع‌آوری و هدایت سریع آب باران توسط کانال‌های بتنی و یا لوله به‌سوی تخلیه گاه‌ها بوده که در این روش ناخودآگاه آلودگی‌های شهری نیز وارد مسیل‌ها و رودخانه‌ها می‌شده‌اند، اما استفاده از رویکردهای نوین مدیریت رواناب شهری در حقیقت بازگشت به شرایط اولیه قبل از توسعه شهری به‌منظور حفظ نفوذ و ذخیره آب باران در منشأ و یا در طول مسیر جریان رواناب است.
اگر استفاده از طرح‌های نوین مدیریت رواناب هم‌زمان و همگام با مطالعات معماری و شهرسازی باشد، حداکثر راندمان مطلوب را خواهد داشت؛ این رویکرد برای مناطق شهری متراکم که بافت آن نیز موجود است، روش‌های خاص خود را می‌طلبد. به‌طورکلی استفاده از چاه‌های جذبی، سیستم جوی باغچه، پوشش‌های متخلخل در معابر، پارک‌ها، مخازن ذخیره و نفوذ آب باران و ... ازجمله روش‌هایی هستند که باعث می‌شود آب باران به‌صورت حداکثری به داخل زمین نفوذ کرده و باعث جلوگیری از آلودگی رواناب و هدر رفت آن می‌شود.
در این حالت ازلحاظ زیست‌محیطی نیز کمک بسیاری به طبیعت خواهد شد، زیرا زمانی که رواناب در منشأ نفوذ پیدا کند آلودگی‌های شهری را با خود به همراه ندارد، ولی چنانچه رواناب در سطح معابر و خیابان‌ها جاری گشته و از طریق کانال‌های آب‌های سطحی به‌سوی محل‌های پذیرنده هدایت شوند، آلودگی‌های مختلفی مانند آلودگی‌های شیمیایی، روغنی، میکروبی و ... موجود در سطوح را با خود حمل کرده و به مسیل‌ها و رودخانه‌ها منتقل می‌کنند.
نظر به اینکه سال آبی گذشته (مهر 1399 تا شهریور 1400) خشک‌ترین سال آبی در نیم‌قرن اخیر معرفی شده و ایران در منطقه خشک آب و هوایی واقع گردیده و توزیع باران یکنواختی نیز ندارد، در محدوده‌های شهری توجه به موضوع جذب و نفوذ آب باران به‌منظور کمک به تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی بسیار حائز اهمیت است. از طرفی دیگر برداشت‌های بی‌رویه کشاورزان از چاه‌ها در حاشیه شهرها مشکلات فرونشست زمین را تشدید کرده و همان‌گونه که بیان شد با ذخیره و نفوذ آب باران در محدوده داخل شهرها می‌توان مقداری این موضوع را جبران کرد.
طبق قوانین مصوب، مالکیت رواناب و آبراهه‌ها در محدوده داخل شهرها بر عهده شرکت‌های آب منطقه‌ای بوده و شهرداری‌ها صرفاً مسئولیت جمع‌آوری و هدایت رواناب و ساماندهی مسیل‌ها را بر عهده دارند که به نظر می‌رسد شاید به این دلیل در دهه‌های اخیر شهرداری‌ها عمدتاً جمع‌آوری و هدایت آب‌های سطحی را در چارچوب وظایف کاری خود تلقی کرده‌اند و با توجه به بار مالی اجرای طرح‌های نوین ذخیره و نفوذ آب باران و همچنین لزوم بهره‌برداری مداوم آن‌ها توجه چندانی نسبت به استفاده از رویکردهای نوین مدیریت رواناب نشده است.
خوشبختانه قریب به یک دهه اخیر طی مطالعات طرح جامع مدیریت رواناب سطحی در شهر تهران به اهمیت استفاده از رویکردهای نوین مدیریت رواناب در محدوده‌های شهری پرداخته شده و به‌کارگیری آن نیز در طرح‌های مختلف مهندسی به‌عنوان مبنای کار توصیه شده است. ازاین‌رو حرکت‌های بسیار مهمی در زمینه گسترش استفاده از رویکردهای نوین آغاز شده که البته نهادینه کردن و اجرای آن به‌عنوان مبنای طرح‌های مدیریت رواناب در سایر نقاط چندان دشوار نخواهد بود.