آغاز فعالیتهای هنری با قرائت قرآن
محمدرضا شجریان زاده یک مهرماه سال 1319 اهل مشهد است و فعالیت خود را با تلاوت قرآن آغاز کرد. پدر او که قاری قرآن بود او را تعلیم داد و فن خواندن قرآن را به او آموخت تا آنجا که آوای تلاوت او برای نخستین بار در سال 1331 یعنی زمانی که او 12 سال بیشتر نداشت از رادیو خراسان شنیده شد و اینگونه بود که او طی این اتفاق به جامعه قاریان قرآن پیوست. شجریان در 19 سالگی به دانشسرای عالی مشهد رفت و در همان مقطع با یک معلم موسیقی آشنا شد که مسیر زندگیاش را تغییر داد و ازآنپس فقط به موسیقی میاندیشید. او پس از تحصیل در دانشسرای عالی و اخذ دیپلم به استخدام آموزشوپرورش درآمد و شغل معلمی را برگزید و به تدریس مشغول شد، اما حین تدریس به ساز سنتور علاقهمند شد و برای یادگیری آن مسیر جدیدی را آغاز کرد.
مهاجرت به تهران و زندگی هنری
شجریان در سال ۱۳۴۶ به تهران آمد و زندگی متفاوتی را آغاز کرد. او با احمد عبادی (آهنگساز و نوازنده سهتار) آشنا شد و سپس در کلاسهای اسماعیل مهرتاش (فارغالتحصیل دارالفنون، نوازنده تار و از شاگردان درویشخان) شرکت کرد و به یادگیری بیشتر موسیقی پرداخت. او بااینکه دغدغه موسیقی داشت و از همان 19 سالگی آموزش در عرصه موسیقی را آغاز کرده بود، اما در 31 سالگی از سوی پدر اجازه فعالیت یافت. او در سال 1359 با فرامرز پایور (نوازنده سنتور، موسیقیدان، ردیفدان و آهنگساز) آشنا شد و از او ردیف آوازی «صبا» را یاد گرفت. وی تا پیش از انقلاب در رادیو ملی حضور داشت، اما پس از واقعه کشتار 17 شهریور ۱۳۵۷ و فاجعه سینما رکس آبادان در اعتراض به اتفاقات رخ داده سیاسی و اجتماعی آن زمان ازآنجا استعفا داد. نکته جالب توجه اینکه او در دوران بعد از انقلاب هم از اینکه او را به جناح یا حرکتی منتسب کنند، پرهیز کرد و بهگونهای ارجحیتشان هنرمند را بر فعال سیاسی بودن برای خود حفظ کرد.
ابداع 62 ساز توسط شجریان
شجریان طی سالهای حضورش در عرصه موسیقی علاوه بر تولید آثار ماندگار در زمینه طراحی و ابداع ساز نیز فعال بود و 62 ساز طراحی کرد. «صراحی»، «شاهصراحی»، «صراحی آلتو»، «بمصراحی»، «شهرآشوب»، «شهرآشوب آلتو»، «بمساز»، «شهنواز»، «شهبانگ»، «کرشمه»، «باربد»، «تندر»، «ساغر»، «سبو سوپرانو»، «دل و دل آلتو»، «دل و دل سوپرانو» و «پرهیب» ازجمله سازهایی هستند که توسط شجریان ابداع شدهاند. نخستین نمایشگاه سازهای ابداعی شجریان در اردیبهشتماه سال 1390 و دومین نمایشگاه در شهریورماه 1392 در خانه هنرمندان برگزار شد و موردتوجه موسیقیدانان و اهالی فن قرار گرفت. در میان سازهای ابداع شده توسط وی سنتور سهم بیشتری دارد و دلیلش تخصص این هنرمند در زمینه شناخت و تسلط بر نحوه نوازندگی این ساز زهی است. شجریان در آن مقطع طی مصاحبه با رسانهها درباره دلایل ابداع و ساخت سازهای مختلف ایرانی گفت: «انگیزه ساخت این سازها آفرینش نغمههای نو و افزایش توانمندی سازهای موسیقی ایرانی بوده است.»
آخرین مصاحبه شجریان
شجریان در آخرین مصاحبه خود با روزنامه ایران (۱۷ خرداد ۱۳۹۵) گفته است: «من بهعنوان کسی که در این جامعه زندگی میکنم، برای دل مردمم میخوانم. وقتی مردم دردی دارند من باید از درد دل آنها بگویم و الا چه چیزی دارم بگویم؟ من باید مطابق دل شنوندهام کاری انجام دهم. اگر شنونده من خوشحال است من هم خوشحالم و موسیقی شاد ارائه میکنم. اگر ناراحت است مطابق حال او کار ارائه میدهم. من کار اجتماعی انجام میدهم و کار سیاسی نمیکنم. کار من اجتماعی است و از درد اجتماع میگویم. گاهی به خود اجتماع باید تذکر بدهیم و بگوییم اشتباه میکنید و گاهی دولت دارد در مورد مردم اشتباه میکند. ما میگوییم که اشتباه نکن و مردم چیز دیگری میخواهند. این کار یک تذکر است. مثل یک روحانی که روی منبر دارد تذکری میدهد به مردم و میگوید این کار را نکنید! این کار سیاسی نیست؛ اما اگر مردمی را دور هم جمع کنیم و حزبی تشکیل دهیم، وقتی یارگیری میکنید و میخواهید به قدرتی برسید و یک ایدئولوژی را پیاده کنید این میشود کار سیاسی. من نه یارگیری کردم، نه کنفرانس برای عدهای گذاشتم که کاری انجام دهیم. اگر این کارها را میکردم میشد سیاسی. من کاری هم که میکنم برای مردمانی است که با هر اعتقادی که دارند زندگی میکنند.»
افتخارات جهانی
شجریان طی سالهای گذشته در زمینه موسیقی افتخارات جهانی کسب کرده است. او یکی از هنرمندانی است که طی دهههای گذشته جایزه نصرت فاتحعلیخان (خواننده مطرح قوالی پاکستان) را از آن خود کرد. در سال 2006 نشان «موتزارت» را از یونسکو دریافت کرد و در سال 1387 از سوی یونسکو موفق به کسب جایزه «پیکاسو» شد. این جایزه هر پنج سال یکبار به هنرمندانی اهدا میشود که برای شناساندن فرهنگ و هنر کشورشان تلاش کردهاند. او در پاییز سال 1389 در مراسمی با نام «سومین سال بزرگداشت ادب و هنر پارسی» در دانشگاه «استنفورد» سومین جایزه «بیتا» را از آن خود کرد. شجریان دو دوره برای تولید و عرضه آلبومهای «فریاد» و «بیتو به سر نمیشود» نیز نامزد دریافت جایزه معتبر «گرمی» شد و در سال 1393 از سوی فرانسه نشان «شوالیه» را دریافت کرد. استاد آواز ایران سال 1396 در پنجمین جشنواره بینالمللی «هنر برای صلح» نشان عالی هنر برای صلح را دریافت کرد. او در فروردینماه سال 1399 نیز جایزه ویژه «خداوندگار موسیقی» را از جشنواره موسیقی بنیاد «آقاخان» دریافت کرد و مژگان (دختر شجریان) به نمایندگی از پدر جایزه را به خانه برد.