کاهش منابع آب
بخش کشاورزی حدود ۱۰ درصد تولید ناخالص داخلی (GDP) و اشتغال بیش از ۴ میلیون نفر را تأمین می‌کند، به دلیل وابستگی به منابع آب و خاک در برابر این تغییرات آسیب‌پذیر است. بر اساس آخرین گزارش مرکز پژوهش‌های اتاق ایران، کاهش ۳۵ درصدی منابع آب سطحی در مناطق خوزستان و فارس، بهره‌وری کشاورزی را تا ۱۸ درصد کاهش داده و هزینه‌های احیای زمین‌های زراعی را به سالانه ۱۰ هزار میلیارد تومان رسانده است. استفاده ناپایدار از منابع آب، برداشت بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی، خطر غیرقابل کشت شدن ۴۰ درصد اراضی کشاورزی را تا دو دهه آینده افزایش داده است.
افزایش دما، کاهش بارش
بر اساس گزارش سازمان هواشناسی ایران (۱۴۰۳)، میانگین دمای کشور در ۵ سال گذشته ۱.۸ درجه سانتی‌گراد بالاتر از میانگین بلندمدت بوده و بارندگی سالانه به حدود ۲۲۰ میلی‌متر کاهش یافته که به معنای کاهش ۲۵ درصدی بارش نسبت به دهه‌های قبل است. این تغییرات در خوزستان و فارس، منجر به افت سطح آب‌های زیرزمینی شده است.
کاهش تولیدات کشاورزی
داده‌های وزارت نیرو (۱۴۰۳) نشان می‌دهد که ۶۵ درصد دشت‌های کشور در وضعیت بحرانی آبی قرار دارند. برداشت بیش از حد آب (سالانه ۶ میلیارد مترمکعب بیش از ظرفیت تجدیدپذیر) به فرونشست زمین در مناطقی مانند همدان و کرمان دامن زده است. این روند تولید کشاورزی و زیرساخت‌های روستایی را تخریب می‌کند.
پمپاژ گاز‌های گلخانه‌ای
تغییرات اقلیمی ریشه در افزایش گاز‌های گلخانه‌ای مانند دی‌اکسید کربن (CO2) و متان دارد. گزارش آژانس بین‌المللی انرژی IEAدر سال ۲۰۲۴ نشان می‌دهد که انتشار جهانی CO2 در سال ۲۰۲۳ به ۵۱ میلیارد تن رسید. ایران، با تولید سالانه حدود ۹۰۰ میلیون تن CO2، یکی از ۱۰ کشور برتر در انتشار گاز‌های گلخانه‌ای است. بخش عمده این انتشارات به نیروگاه‌های فسیلی، حمل‌ونقل، و کشاورزی (به‌ویژه تولید متان از دامداری) مربوط می‌شود. با این حال، موقعیت جغرافیایی کشور در کمربند خشک و نیمه‌خشک، آن را به یکی از آسیب‌پذیرترین کشور‌ها تبدیل کرده است.
افزایش نابرابری
شاخص قیمت مصرف‌کننده (CPI) برای مواد غذایی در سال ۱۴۰۳ به ۴۵ درصد رسید، که بالاترین نرخ در ۵ سال گذشته است. این تورم با کاهش قدرت خرید دهک‌های پایین، ضریب جینی را به ۰.۴۲ افزایش داده و نابرابری را تشدید کرده است. از سوی دیگر، وابستگی فزاینده به واردات (مانند ۸ میلیون تن گندم در سال ۱۴۰۳) فشار بر تراز تجاری را افزایش داده و در شرایط تحریم، ذخایر ارزی را تحت فشار قرار داده است.
راهکار
با استناد به مطالعات اتاق بازرگانی، تغییر به محصولات کم‌آب‌بر مانند پسته، زعفران و سورگوم در ۲۵ درصد اراضی کشاورزی می‌تواند مصرف آب را تا ۴۰ درصد کاهش دهد. همچنین استفاده از فناوری‌های نوین مانند سیستم‌های آبیاری هوشمند و حسگر‌های خاک می‌تواند بهره‌وری آب را تا ۵۰ درصد بهبود بخشد. اما هزینه بالای این فناوری‌ها (تا ۴۰۰ میلیون تومان برای هر هکتار) و ضعف زیرساخت‌های دیجیتال، گسترش آنها را محدود کرده است.
پرداخت یارانه به فناوری
گزارش بانک جهانی (۲۰۲۴) تخمین می‌زند که ایران سالانه ۲۰ میلیارد دلار یارانه پنهان به بخش انرژی اختصاص می‌دهد، که بخش عمده آن به شیوه‌های ناپایدار مصرف می‌شود. اصلاح این یارانه‌ها، همراه با سرمایه‌گذاری در فناوری‌های کم‌آب‌بر، می‌تواند منابع را به سمت تولید پایدار هدایت کند.
راهکار دیگر، ترویج محصولات مقاوم به خشکی و گرما، مانند سورگوم، ارزن، یا ارقام جدید جو است. کشت پرآب‌بر برنج در مازندران سالانه ۳ میلیارد مترمکعب آب مصرف می‌کند.
گزارش مرکز تحقیقات کشاورزی (۱۴۰۳) نشان می‌دهد که ۳۰ درصد خاک‌های زراعی کشور دچار فرسایش شدید شده‌اند، که بازدهی را تا ۴۰ درصد کاهش داده است.
سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر
داده‌های وزارت نیرو (۱۴۰۳) نشان می‌دهد که ایران پتانسیل تولید ۷۰ هزار مگاوات انرژی خورشیدی دارد، اما تنها ۱.۵ درصد برق کشور از منابع تجدیدپذیر تأمین می‌شود. تحریم‌ها، کمبود فناوری، و نبود مشوق‌های مالی، موانع اصلی این حوزه هستند.
موانع سیاست خارجی
پیوستن به مکانیزم‌های مالی اقلیمی (مانند صندوق سبز اقلیم) می‌تواند منابع مالی لازم را تأمین کند. برای مثال، مراکش با جذب ۲ میلیارد دلار از این صندوق، ۲۰ درصد برق خود را از انرژی خورشیدی تأمین می‌کند. اما در کشور، موانع دیپلماتیک و عدم عضویت در FATF، دسترسی به این منابع را محدود کرده است.
گزارش صندوق بین‌المللی پول (IMF، ۲۰۲۴) تخمین می‌زند که خسارات اقلیمی در کشور‌های در حال توسعه تا سال ۲۰۵۰ به ۵ درصد GDP برسد – برای ایران، این رقم معادل ۲۰ هزار میلیارد تومان در سال است. تقویت زیرساخت‌های کشاورزی، حمایت مالی از کشاورزان، و ادغام فناوری‌های نوین، ضروری است. داده‌های مرکز آمار ایران (۱۴۰۳) نشان می‌دهد که بهره‌وری کل عوامل تولید (TFP) در کشاورزی کشور طی دهه گذشته تنها ۱ درصد رشد داشته، که پایین‌تر از میانگین جهانی (۲.۵ درصد) است. این شکاف، نشان‌دهنده ضرورت سرمایه‌گذاری در نوآوری و زیرساخت‌هاست. بدون این تغییرات، کشور با بحران اقلیمی و فروپاشی تدریجی کشاورزی مواجه خواهد شد.
برگرفته از: اقتصاد آنلاین