بحث‌های اخیر در رابطه با پیمانی که ۸۵ سال پیش برای نظارت بر تنگه‌های کلیدی ترکیه بسته‌شده، موجی از ناراحتی در میان سیاستمداران این کشور ایجاد کرده است. این بحث‌ها زمانی بالا گرفت که بیش از 100 دریادار بازنشسته ارتش ترکیه در بیانیه‌ای که روز ۴ آوریل منتشر شد نسبت به‌احتمال خروج ترکیه از پیمان مصوب سال ۱۹۳۶ مونترو و زیر سؤال برده شدن حاکمیت این کشور بر تنگه‌های بسفر و داردانل ابراز «نگرانی» کردند. پروژه جنجالی دولت برای ایجاد یک آبراه مصنوعی به نام کانال استانبول، در کنار اظهارنظرهای مسئولان حزب حاکم شک و شبهه‌های زیادی در رابطه با سرنوشت این پیمان به وجود آورده است. این بحث‌ها اختلاف‌های سیاسی در داخل کشور را آشکار کرده است.
کنوانسیون مونترو چیست؟
کنوانسیون مونترو توافق‌نامه‌ای بین‌المللی است که سال ۱۹۳۶ بسته‌شده و به کشتی‌های تجاری اجازه عبور رایگان از تنگه‌های ترکیه را می‌دهد. پیمانی که حاکمیت این کشور بر تنگه‌های بسفر و داردانل را تضمین می‌کند. در این توافق‌نامه برای کشتی‌های جنگی کشورهایی نظیر آمریکا که در دریای سیاه ساحل ندارند، برخی محدودیت‌ها در نظر گرفته‌شده که محدودیت درمجموع وزن کشتی‌های متعلق به این کشورها (حداکثر ۴۵ هزار تن) و طول اقامت آن‌ها در دریای سیاه (۲۱ روز) ازجمله آن‌هاست. بر اساس پیمان مونترو، ناوهای هواپیمابر چه متعلق به کشورهای حاشیه دریای سیاه باشند و چه نباشند اجازه گذر از تنگه‌های بسفر و داردانل را ندارند و فقط زیردریایی‌های کشورهایی که در این دریا ساحل دارند می‌توانند از این تنگه‌ها عبور کنند. از سوی دیگر، به گفته وزارت امور خارجه ترکیه کشورهای حاشیه دریای سیاه موظف‌اند ۸ روز پیش از عبور کشتی‌های نظامی خود از این تنگه‌ها به مقامات ترکیه اطلاع دهند و کشورهای دیگر هم باید از ۱۵ روز قبل آن‌ها را مطلع کنند.
چرا بحث سیاسی درگرفته است؟
پروژه جدید کانال استانبول که باهدف احداث یک آبراه مصنوعی برای اتصال دریای سیاه و دریای مرمره راه‌اندازی شده، گمانه‌زنی‌ها در رابطه با آینده کنوانسیون مونترو را افزایش داده است. یکی از طرح‌های پروژه کانال استانبول درآمدزایی از طریق دریافت پول در ازای صدور مجوز عبور کشتی‌های تجاری است، موضوعی که ظاهراً بخشی از کنوانسیون مونترو مبنی بر عبور رایگان این کشتی‌ها را باطل می‌کند. در همین حال در ماه مارس مصطفی شنتوپ، رئیس مجلس ترکیه گفت رجب طیب اردوغان «ازلحاظ فنی» می‌تواند بدون تصویب پارلمان، ترکیه را از این کنوانسیون خارج کند؛ موضوعی که به تیتر اصلی خبرها تبدیل شد؛ اما روز ۴ آوریل ۱۰۴ دریادار بازنشسته ترکیه در اقدامی غافلگیرکننده بیانیه‌ای مشترک منتشر کردند و در آن با اشاره به پروژه کانال استانبول و همین‌طور اختیار رئیس‌جمهوری برای خروج از معاهده‌های بین‌المللی، نسبت به شکل‌گیری هرگونه بحثی در رابطه با پیمان مونترو هشدار دادند. به گفته این دریاداران بازنشسته، کنوانسیون مونترو برای حفظ ثبات در دریای سیاه ضروری است. در این بیانیه آمده: «مونترو سند اساسی امنیت کشورهای ساحلی دریای سیاه است. پیمانی که دریای سیاه را به دریای صلح تبدیل می‌کند.» آن‌ها علاوه بر این به نقش تأثیرگذار این کنوانسیون در حفظ «بی‌طرفی ترکیه در جنگ جهانی دوم» اشاره کردند و نوشتند: «پیمان مونترو جلوی درگیری ناخواسته کشور در هر جنگی را می‌گیرد.»
پای آمریکا و روسیه در میان است؟
آمریکا و روسیه موضع رسمی مشخصی در قبال کنوانسیون مونترو و کانال استانبول نگرفته‌اند. بااین‌حال، بسیاری از کارشناسان ترکیه معتقدند در رابطه با این مسئله یک بازی قدرت ژئوپلیتیک میان واشنگتن و مسکو در جریان است. وریانسین تی‌وی، وب‌سایتی که بیانیه دریاداران بازنشسته را منتشر کرد به‌تازگی در چندین مقاله خود به تمایل آمریکا برای لغو کنوانسیون مونترو به‌منظور دستیابی به دریای سیاه اشاره‌کرده است. مراد یتکین، روزنامه‌نگار پرسابقه ترک روز ۴ آوریل در وبلاگ خود نوشت: «کنوانسیون مونترو همیشه مزاحم آمریکا بوده چون این کشور می‌خواهد کشتی‌های جنگی بزرگ‌تر و بیشتری را علیه روسیه به دریای سیاه بفرستد.» محمدعلی گولر، ستون‌نویس روزنامه سکولار جمهوریت که از منتقدان دولت است گفته هدف از تقاضا‌ها برای لغو کنوانسیون مونترو «جلوگیری از همکاری میان ترکیه و روسیه» است. برخی طرفداران دولت این پیمان را محکوم و از آن به‌عنوان «غل و زنجیری» یادکرده‌اند که ترکیه را عقب نگه‌داشته است.
ازاین‌پس چه خواهد شد؟
اردوغان گفت دولت در حال حاضر قصد خروج از پیمان مونترو را ندارد اما در آینده اگر «نیاز» باشد، برای رسیدن به «توافقی بهتر» آن را مورد بازبینی قرار خواهد داد. او همچنین با تأکید دوباره بر عزم دولت برای پیشبرد پروژه کانال استانبول گفت این آبراه «حقوق حاکمیت ترکیه بر تنگه بسفر را تقویت خواهد کرد». پروژه کانال استانبول در ترکیه مخالفان زیادی دارد که در رأس آن‌ها حزب جمهوری‌خواه خلق است. منتقدان این پروژه نسبت به هزینه بسیار بالا و تأثیرات آن بر محیط‌زیست ابراز نگرانی کرده‌اند. باوجود بحث‌های داغی که درگرفته، هنوز مشخص نیست کنوانسیون مونترو با چه چالش‌هایی روبرو خواهد بود و پروژه کانال استانبول چه تأثیراتی بر آن خواهد داشت.