گزارش به هیئت تحریریه
23 سپتامبر 2021
تارنمای شبکه خبری دویچه وله
برگردان علی‌اصغر شهدی
[email protected]
یک مناقشه قدیمی بر سر حقوق آب می‌تواند اولین آزمایش همکاری عملی برنامه‌ریزی‌شده بین ایران با طالبان باشد. معلوم نیست بدون وجود یک ارگان زیست‌محیطی فعال، چه کسانی در افغانستان می‌توانند به این مناقشه رسیدگی کنند.
«نیک آهنگ کوثر»، کارشناس محیط‌زیست ایرانی که در حال حاضر در واشنگتن زندگی می‌کند و در حال بررسی پیامدهای تغییرات آب و هوایی در منطقه بزرگ‌تر سوریه، عراق، ایران و افغانستان است، به شبکه خبری دویچه وله گفت: «وضعیت در مرزها باوجود به قدرت رسیدن طالبان بهتر نمی‌شود. تغییرات آب و هوایی کنونی موجب تقویت افراط‌گرایی و تروریسم می‌گردد. خشکسالی جاری و مدیریت ضعیف آب، کشاورزان مأیوس را به آغوش گروه‌های شورشی و افراط‌گرایان خشونت‌طلب ازجمله طالبان سوق می‌دهد.»
آیا یک اختلاف قدیمی بین ایران و افغانستان سرباز خواهد کرد؟
اختلاف و درگیری بر سر آب رودخانه «هیرمند»، بیش از یک قرن است که بین ایران و افغانستان ادامه دارد. هیرمند طولانی‌ترین رود افغانستان است. این رودخانه در نزدیکی کابل از رشته‌کوه هندوکش غربی سرچشمه می‌گیرد، در جهت جنوب غربی از مناطق بیابانی درمجموع حدود 1100 کیلومتر عبور می‌کند و سپس به دریاچه هامون در مرز با ایران سرازیر می‌شود که قسمت اعظم این دریاچه در قلمرو این کشور واقع شده است. دریاچه هامون که خروجی ندارد، بزرگ‌ترین دریاچه آب شیرین ایران است و برای محیط و اقتصاد محلی از اهمیت بالایی برخوردار است.
استان سیستان و بلوچستان در مرز افغانستان یکی از استان‌های محروم در ایران است. در این استان آب درنتیجه خشکسالی‌های جاری و مدیریت نامناسب بسیار کمیاب است. به گفته پارلمان ایران، 25 تا 30 درصد مردم طی دو دهه گذشته به دلیل کمبود آب این منطقه را ترک کرده و به حومه شهرهای مناطق دیگر نقل‌مکان کرده‌اند.
آیا طالبان در نبرد آب تغییر عقیده می‌دهد؟
ایران افغانستان را متهم به نقض حقوق آب خود می‌کند و معتقد است که آب بسیار کمتر از میزان توافق شده در پیمان 1353 شمسی برابر با 1973 میلادی به ایران وارد می‌شود. افغانستان این اتهام را رد کرده است؛ اما درواقع دولت افغانستان بر روی رودخانه هیرمند در مرز ایران سد ساخته است. سد کمال خان در اسفند-فروردین ماه مارس سال جاری پس از یک دوره طولانی ساخت‌وساز افتتاح شد. تهران گفته است که این سد جریان رودخانه هیرمند را به میزان قابل‌توجهی کاهش می‌دهد.
به گفته رسانه‌های محلی ایران، از زمان به قدرت رسیدن طالبان بار دیگر آب بیشتری به ایران سرازیر شده است. گفته می‌شود که طالبان دریچه‌های دیگری از سد کمال خان را باز کرده، اما تاکنون هیچ تأییدیه رسمی از سوی تهران و یا کابل به دست نیامده است.
یک نقشه اینفوگرافیک از افغانستان نشان می‌دهد که خشکسالی شدید مردم این کشور را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
به گفته «داد محمد بحیر»، کارشناس محیط‌زیست افغانستان که به‌عنوان رئیس اداره آب افغانستان در زمان حامد کرزای رئیس‌جمهور پیشین افغانستان مدت‌هاست که با این مشکل آشنا است، این کشور منابع محدودی دارد و به این منابع نیاز دارد. او به دویچه وله گفت که با خروج بسیاری از همکارانش از کشور، دیگر یک سازمان فعال در امر محیط‌زیست وجود ندارد. وی افزود: «طالبان در مورد مسائل زیست‌محیطی اطلاعات کمی دارند و می‌خواهند در درجه اول با افرادی کار کنند که دیدگاه ایدئولوژیکی مشابه آن‌ها دارند.»
امیدهای همکاری فرامرزی
تهران و کابل در بهمن 1399 (فوریه 2021) در مورد نقشه راه برای دستیابی به تفاهم در زمینه تقسیم آب از رودخانه هیرمند توافق کردند. این طرح خواستار ایجاد ایستگاه‌های هیدرومتری برای نظارت بر میزان جریان آب رودخانه‌ها به ایران شد. دراین‌ارتباط بحیر گفت: «ما برای یافتن راه‌حلی پایدار و خوب برای هر دو طرف به تبادل حرفه‌ای با کشورهای همسایه خود نیاز داریم.»
هنوز مشخص نیست که آیا در حال حاضر کسی در کابل مسئله اختلاف آب با ایران را بر عهده دارد، اما نحوه برخورد طالبان با منابع کمیاب این کشور برای بقای بسیاری از افغانستانی‌ها بسیار مهم است. سد کمال خان برای تأمین آب ثابت کشاورزان حتی در فصل خشک و همچنین تأمین برق در ولایت نیمروز که قبلاً از ایران وارد می‌شد، ساخته شده است.
یونسکو در سال 1395 (2016) بخش شرقی دریاچه هامون در ایران را به‌عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره جهانی تعیین کرد که هدف آن توسعه پایدار در شرایط اکولوژیکی، اقتصادی و اجتماعی بود. به گزارش خبرگزاری ایرنا، اتحادیه اروپا و برنامه توسعه سازمان ملل متحد در اردیبهشت 1399 مطابق با آوریل 2020 مبلغ 10 میلیون یورو (12 میلیون دلار) برای پشتیبانی از ایران متعهد شدند. این بودجه برای بهبود کیفیت زندگی مردم محلی در طول پنج سال در نظر گرفته شده بود. یک توافق دوستانه با حاکمان جدید در کابل در مورد نحوه تقسیم آب هیرمند موردنیاز است.