بر اساس جدیدترین آمارهای رصدخانه مهاجرت ایران، از تعداد ۲ هزار و ۷۶۵ نفر دارندگان مدال المپیاد دانشآموزی در بازه زمانی سال 1380 تا 1391 بیش از هزار نفر مقیم خارج هستند. همچنین حدود هزار نفر از آنها نیز سابقه خروج دارند و تنها ۱۲۲ نفر از مهاجران به کشور بازگشتهاند. همچنین بیش از ۵ هزار و ۶۰۰ نفر تعداد مشمولان بنیاد نخبگان طی بازه زمانی 1380 تا 1394 هستند که از این تعداد نیز حدود ۱۵۰۰ نفر مقیم خارج از کشور هستند. حدود 1500 نفر نیز سابقه خروج دارند؛ اما تنها حدود ۲۰۰ نفر از آنها به کشور برگشتهاند. در همین بازه زمانی از تعداد حدود ۵۴ هزار نفر از رتبههای زیر هزار کنکور سراسری، بیش از ۸ هزار نفر مهاجرت کردهاند. حدود 1500 نفر از آنها به کشور بازگشتهاند. پیشازاین هم صندوق بینالمللی پول گزارشی داد که بر اساس آن ایران با صدور سالانه ۱۵۰ تا ۱۸۰ هزار نخبه به لحاظ مهاجرت نخبگان، در میان ۹۱ کشور درحالتوسعه رتبه اول را داشت.
تعداد دانشجویان ایرانی در خارج از کشور طی سالهای ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۸
سال گذشته محمد وحیدی، نایبرئیس اول کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس گفته بود: «در بین ۹۸ کشوری که نخبگان خود را با مهاجرت از دست میدهند، ایران جزو کشورهای با بالاترین آمارها قرار دارد.» تعداد دانشجویان ایرانی در خارج از کشور طی سالهای ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۸ افزایشی 2.3 برابری داشته است؛ اما از تعداد حدود ۵۶ هزار دانشجو، تعداد ایرانیان بازگشتی در طرح همکاری با متخصصان و دانشمندان ایرانی غیر مقیم تا فروردین ۱۴۰۰ تنها حدود 2 هزار نفر بوده است.
انگیزه مهاجرت دانشجویان چیست؟
پرسشی که مطرح میشود این است که انگیزه مهاجرت دانشجویان ایرانی چیست؟ آنچه مشخص است این است که مسئلهای در کشور آنها را ترغیب به رفتن کرده است. ناامیدی از اصلاح امور کشور، علاقه به کسب سابقه تحصیلی و میل به تجربه زندگی در خارج از مهمترین انگیزههای مهاجرت دانشجویی است. آمارهای مهاجرتی ایرانیان به اینجا ختم نمیشود. پس از تحولات اقتصادی سال 1397 (بازگشت مجدد تحریمها) تصمیم به مهاجرت دانشجویان و فعالان استارتاپی افزایش چشمگیری داشته است.
۵ مقصد اصلی دانشجویان ایرانی
آمریکا، ترکیه، آلمان، ایتالیا و کانادا ۵ مقصد اصلی دانشجویان ایرانی در دنیا هستند؛ البته طی سالهای اخیر با افزایش هزینههای مهاجرت دانشجویی، مهاجرت آنها به کشورهایی همسایه مثل ترکیه و ارمنستان بیشتر شده است. لازم به ذکر است که مسئله تنها مهاجرت دانشجویان و فعالان استارتاپی نیست. آنطور که در سالنامه مهاجرتی ایران در سال ۱۴۰۰ نوشته شده، میل به مهاجرت سایر ایرانیان نیز با توجه وضعیت اقتصادی کشور به شکل نگرانکنندهای رو به افزایش است.
تأثیر برجام بر سرعت مهاجرت ایرانیان
طی ۳۰ سال گذشته، جمعیت مهاجران ایرانی ۲٫۲ برابر شده است، اما روند مهاجرت در این ۳۰ سال گاهی کند و گاهی با سرعت بیشتری بوده است. بر اساس آمارها تعداد پناهجویان ایرانی در سال ۲۰۱۷ حدود ۷۵ هزار نفر بوده که نسبت به سال قبل آن کاهشی بوده است. به نظر میرسد این کاهش پناهجو بعد از توافق برجام بوده است. بعد از برجام امیدها برای بهبود اقتصاد ایران بیشتر شد. پیشتر بهرام صلواتی، مدیر این رصدخانه نیز در مصاحبهای گفته بود موتور اصلی مهاجرت در کشور فشار اقتصادی است.
رتبه پناهنده فرستی ایران در جهان
حالا به نظر میرسد بار دیگر ناامیدی از اقتصاد کشور در کنار دلایل دیگر، انگیزه مهاجرت از ایران را بیشتر کرده است. در سال ۲۰۲۰ رتبه مهاجر فرستی ایران ۵۴ از ۲۳۲ کشور و برای دانشجو فرستی در رتبه ۱۹ از ۲۴۱ قرار داشت. همچنین در سال ۲۰۲۰ رتبه پناهنده فرستی ایران ۲۲ از ۱۹۴ بوده است. بعد از موافقت مجلس برای بررسی طرح صیانت از فضای مجازی با اصل ۸۵ قانون اساسی، موجی از انتقادات و البته ناامیدی توسط کاربران شبکههای اجتماعی شکل گرفت. برخی میگویند شبکههای اجتماعی آخرین کورسوی آنها برای کسبوکار بوده و حالا با این طرح در چنین شرایط اقتصادی دیگر انگیزهای برای ماندن در کشور ندارند. برخی از کاربران حالا دیگر از مهاجرت بهعنوان یک اجبار سخن میگویند و نه یک انتخاب. بررسیها نشان داده که جستجوی واژه «مهاجرت» در گوگل بعد از مطرح شدن طرح صیانت از فضای مجازی در مجلس افزایش یافته است. بر اساس پیمایشهای رصدخانه مهاجرت ایران، مهاجرتهای اقتصادی مهمترین نوع و کانال مهاجرت ایرانیان است. همچنین بسیاری از مهاجرتهایی که از سایر کانالهای تحصیلی یا پناهجویی نیز انجام میشوند، انگیزههای اقتصادی دارند. با همه این تفاسیر به نظر میرسد با توجه وضعیت اقتصادی کشور و همچنین بینتیجه ماندن مذاکرات برجامی و دستآخر زمزمه محدود شدن فضای اینترنتی کشور، احتمالاً شاهد موج مهاجرتی جدید باشیم.