به قلم لوک کافی پژوهشگر در امور ملل خاورمیانه
1 اکتبر 2021
تارنمای اتاق فکر بنیاد هریتیج
برگردان و کوتاه‌سازی علی‌اصغر شهدی
Asgar.shahdi@gmail.com
این هفته یک سالگی آغاز جنگ دوم قره‌باغ بین آذربایجان و ارمنستان است. در اواسط آبان ماه سال گذشته، این جنگ به پایان رسید و ارمنستان و جدایی‌طلبان مورد حمایت ارمنستان از یک ارتش آموزش دیده و مجهزتر آذربایجانی شکست خوردند. آذربایجان توانست با بازیابی مرزهای شناخته شده بین‌المللی خود به اشغال سه دهه توسط ارمنستان پایان دهد. با پادرمیانی روسیه، طرفین در 18 آبان 1399 به توافق در برقراری آتش‌بس دست یافتند. در چارچوب این توافق، روسیه یک نیروی کوچک صلح بان در منطقه مسکونی قره‌باغ کوهستانی در بخش ارمنی‌نشین مستقر کرد.
یک سال پس از آغاز جنگ، اکنون آشکار شده است که پیروزی آذربایجان واقعیت ژئوپلیتیکی جدیدی را در قفقاز جنوبی و منطقه خزر ایجاد کرده است که سیاست‌گذاران آمریکایی باید از آن آگاه باشند. آذربایجان در منطقه‌ای استراتژیک واقع‌شده است که در آن بسیاری از منافع ژئوپلیتیک ایالات‌متحده به هم نزدیک می‌شوند. با بالا گرفتن رقابت قدرت‌های بزرگ در سراسر جهان، ایالات‌متحده باید تعامل خود با آذربایجان را افزایش دهد.
رعایت پنج موضوع برای منافع ملی ایالات‌متحده
آذربایجان که اغلب نادیده گرفته می‌شود یک کشور مهم است که بسیاری از چالش‌های ایالات‌متحده در سراسر جهان و منطقه به‌نوعی به آن مربوط می شود. هنگام تدوین رویکرد ایالات‌متحده در قبال آذربایجان، پنج موضوع وجود دارد که سیاست‌گذاران آمریکایی باید به آن توجه کنند:
- تأمین امنیت انرژی برای غرب (جوامع موجود در دو طرف اقیانوس اطلس یا فرا آتلانتیک – مترجم) هر زمان که اروپا وابستگی خود به نفت و گاز روسیه را کاهش دهد، جامعه فرا آتلانتیک از آن سود می‌برد. در این مورد، آذربایجان جایگزین مهمی برای روسیه به شمار می‌رود. کریدور گاز جنوبی نمونه بارز این امر است. اگر خط لوله گاز ترانس خزر پیشنهاد می‌شد، آذربایجان نقش بسیار بزرگ‌تری در تنوع انرژی اروپا به‌دوراز روسیه ایفا می‌کرد.
- تمام ارتباطات اعم از تجارت و ترانزیت در پهنه وسیع اوراسیا باید از یكی از سه كشور ایران، روسیه و یا آذربایجان عبور كند. خرابی روابط بین غرب، مسکو و تهران به این معنی است که روسیه و ایران گزینه‌های مناسبی برای جریان آزاد تجارت و انرژی شرق و غرب نیستند. در نتیجه تنها آذربایجان می‌ماند با تنگه‌ای موسوم به شکاف گنجه که از نام دومین شهر بزرگ آذربایجان یعنی گنجه گرفته شده است که در وسط این گذرگاه باریک قرار دارد. حفظ دسترسی به شکاف گنجه برای هر استراتژی ایالات‌متحده در منطقه مهم است.
- آذربایجان همچنین در مورد یکی دیگر از موضوعات حساس ژئوپلیتیک یعنی اسرائیل ثابت کرده که شریک قابل‌اعتمادی برای ایالات‌متحده است. اگرچه آذربایجان یک کشور با اکثریت مسلمان است، اما یک جامعه سکولار است که رابطه نزدیکی با اسرائیل دارد. آذربایجان همچنین شهری تماماً یهودی‌نشین به نام «قصبه قرمزی» دارد که تنها شهر یهودی‌نشین جهان در خارج از اسرائیل است. این کشور همچنین 40 درصد نفت خود را در اختیار اسرائیل قرار می‌دهد.
- آذربایجان در سال‌های اخیر میزبان تعدادی از ملاقات‌های سطح بالا بین رهبران نظامی آمریکا و روسیه بوده است. چنین جلساتی به‌ویژه با توجه به وضعیت سرد روابط ایالات‌متحده و روسیه مفید است. آن‌ها همچنین فرصتی به آمریکا برای گفتگوها در سطوح نظامی مانند نحوه جلوگیری از حوادث نظامی در سوریه می‌دهند.
- آذربایجان به دلایل اقتصادی، فرهنگی، تجاری، تاریخی و ترانزیتی درحالی‌که یک کشور آسیای میانه نیست، دروازه ورود به این منطقه برای اروپا و آمریکا به شمار می‌رود. این امر به‌ویژه با توجه به اهمیت شکاف گنجه صادق است. باکو همچنین روابط نزدیکی با بسیاری از جمهوری‌های آسیای مرکزی به‌ویژه قزاقستان و ترکمنستان دارد که هر دو می‌توانند برای نیازهای انرژی اروپا بسیار مهم باشند.
پیروزی آذربایجان در جنگ دوم قره‌باغ یک واقعیت ژئوپلیتیک جدید در قفقاز جنوبی و منطقه خزر ایجاد کرده است. این پیروزی همچنین نشان داد که «روش قدیمی» برای مشاهده منطقه دیگر کاربرد ندارد. سیاست‌گذاران آمریکایی باید هرچه زودتر این واقعیت‌های جدید را بشناسند و درک کنند، این برای منافع آمریکا بهتر است. واقعیت جدید ژئوپلیتیک فرصت‌های تازه‌ای را برای ایالات‌متحده ایجاد می‌کند:
1- تهران در مرز شمالی خود با آذربایجان جسور و ارمنستان تضعیف‌شده در قالب یک واقعیت ژئوپلیتیکی جدید روبروست. ارمنستان در این سال‌ها از روابط خوبی با تهران برخوردار بوده است. روابط ایران و آذربایجان نیز صمیمانه است، اما تنش‌هایی زیر جلدی بین این دو کشور وجود دارد.
2- جمهوری آذربایجان هنگام برخورد با روسیه سیاست خارجی عمل‌گرایانه‌ای را دنبال کرده است. این سیاست تمایل باکو برای استقلال از سازمان‌های موردحمایت مسکو را در عین حفظ روابط صمیمانه با مسکو متعادل می‌کند. بااین‌حال، روابط در یک سال گذشته تیره بوده است.
3- احتمال نزدیک شدن ترکیه و اسرائیل با میانجیگری آذربایجان وجود دارد. اسرائیل و آذربایجان از روابط راهبردی برخوردارند. ترکیه و آذربایجان روابط نزدیک‌تری دارند که بر اساس شعار «یک ملت با دو دولت» بنا شده است.
توصیه‌هایی برای ایالات‌متحده
-برای سفر ریاست جمهوری به قفقاز جنوبی برنامه‌ریزی کنید. هیچ رئیس‌جمهور آمریکا تاکنون به جمهوری آذربایجان یا ارمنستان سفر نکرده است و فقط جورج دبلیو بوش از گرجستان دیدن کرده است. زمان تغییر در این سیاست فرا رسیده است. سفر رئیس‌جمهور آمریکا به آذربایجان می‌تواند اهمیت این منطقه را بیش از بیش مشخص کند.
-در شهر گنجه حضور دیپلماتیک ایجاد کنید. حضور دیپلماتیک ایالات‌متحده، چه به شکل کنسولگری و چه نمایندگی کنسولی، ارزشمند خواهد بود. گنجه نه‌تنها ازنظر استراتژیک در خشکی اوراسیا قرار دارد، بلکه دومین شهر بزرگ آذربایجان است. یک کنسولگری آمریکا نشان می‌دهد که ایالات‌متحده منطقه را در سطحی از جدیت جدید متناسب با نقش خود در نظر می‌گیرد. علاوه بر این، حضور دیپلماتیک به دولت آمریکا آگاهی عمیق از چگونگی اوضاع در منطقه را می‌دهد که بدون کنسولگری امکان‌پذیر نیست.
-ارائه حمایت سیاسی برای احداث خط لوله گاز ترانس خزر. با اتمام خط لوله گاز نورد استریم 2، اروپا بیش از هر زمان دیگری به جایگزین‌های گاز روسیه نیاز دارد. خط لوله گاز ترانس خزر می‌تواند نقش مهمی ایفا کند.
-ارائه پشتیبانی سیاسی برای ساخت زیرساخت‌های جدید ترانزیت و انرژی منطقه‌ای که شامل ارمنستان نیز می‌شود. اکنون زمان ایجاد صلح پایدار بین ارمنستان و آذربایجان فرارسیده است. درگذشته ارمنی‌ها و آذربایجانی‌ها با یکدیگر تجارت و در آرامش زندگی می‌کردند. به دلیل مناقشه سرد در قره‌باغ، از چندین میلیارد دلار سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در قفقاز جنوبی اجتناب شده است. صلح پایدار بین ارمنستان و آذربایجان می‌تواند به نفع کل قفقاز جنوبی باشد.