نشست مجازی موسسه دین و اقتصاد با عنوان «قفلهای تاریخی نظام بودجهریزی در ایران» برگزار شد. در این نشست فرشاد مؤمنی اقتصاددان و عضو هیئتعلمی دانشگاه گفت: بودجه یعنی سازوکارهای کسب درآمد و هزینه کرد درآمد توسط حکومت و به این خاطر از آن به عنوان آیینه یاد میشود که تا امروز هیچ ابزاری به شفافیت و گویایی بودجه برای فهم نوع رابطهی مردم و حکومت پدیدار نشده است. یعنی شما از این دریچه میتوانید متوجه شوید که دولت با مردم خود مسئولانه برخورد میکند یا خیر. درواقع وقتی در یک جامعهای نظام مالیات ستانی یک نظام مبتنی بر ضعیفکشی باشد و از ضعیفترین گروههای درآمدی یعنی حقوقبگیران با حداکثر کارایی مالیات ستانی میکند اما از رباخوارها و دلالها تقریباً مالیاتی نمیتواند بستاند، نوع رابطه مردم با حکومت آشکار خواهد شد. لذا از طریق بودجه میشود دید که ادعاها و شعارها چه ارتباطی با فرآیندهای تخصیصی دارد. متفکران در تمام دنیا فهمیدهاند که مسئله بودجه مسئله متخصصان مالی و حسابداری نیست و متخصصان جامعهشناسی، اقتصاد سیاسی و ... میتوانند برای فهم بهتر واقعیتهای مؤثر و سرنوشتساز از بودجه بهره بگیرند.
ماجرای اف ای تی اف چیست؟
مؤمنی با اشاره به اینکه رفتارهای مالی یک حکومت بهمثابه یک گلوگاه نیز شناخته میشود، گفت: این همه هیاهوها در ماجرای اف ای تی اف در ایران صورت گرفته برای این است که اصل ماجرا پنهان شود. اصل ماجرا این است که در دنیا این بلوغ اندیشهای پیداشده که حتی نظامهای اطلاعاتی پیشرفته هم نمیتوانند در مبارزه مؤثر با قاچاق مواد مخدر و تأمین مالی تروریزم موفق باشند بنابراین اینها میخواهند به جای اینکه آن مسیرهای پرهزینه و سخت را سپری کنند، گلوگاههای مالی را ببندند تا راه برای تأمین مالی قاچاق مواد مخدر و تروریزم بسته شود. این یک تجربه جهانی است که نسبت به هزینههایی که قبلاً صورت میگرفت عایدات کشورهای جهان بیشتر بوده است. حالا اینکه کسانی اصل ماجرا را رها کنند و به یک حاشیههایی ولو درست بپردازند، اتفاق عجیبی است.
چرا گزارش دیوان محاسبات در سال گذشته قرائت نشد؟
در همین راستا میتوان گفت در نظام حکمرانی کنونی ایران با اینکه شیوههای نظارت به صورت تفریغ بودجه که توسط دیوان محاسبات صورت میگیرد جزو ابتداییترین و سطحیترین لایههای نظارت بر رفتارهای مالی است و هر بار که گزارش دیوان منتشر میشود آگاهیبخشیهای استثنایی به همراه دارد. لذا اگر نظام تصمیمگیریهای اساسی کشور بخواهد به معنای واقعی کلمه جلوی ریختوپاش را بگیرد، اولین راه دم دستی ردگیری گزارشهای دیوان محاسبات است اما متأسفانه شاهد آن هستیم که گزارش دیوان محاسبات در سال گذشته قرائت نشد لذا امسال نیز این آزمون وجود دارد که در سال جاری فکر نکنند قرائت نکردن این گزارش دفاع از نظام است.
علت توسعهیافتگی انگلیس
مؤمنی افزود: بودجه به عنوان مهمترین عنصر تسهیل توسعه فناورانه مطرح میشود. چرا در ربع پایانی قرن هجدهم با اینکه همه کشورهای اروپایی باهم همتراز بودند، انگلستان در امر توسعه فناورانه پیشگام شد؟ پاسخ این بود که در اروپا با وجود همه مشابهتها، انگلستان اولین کشوری بود که رفتارهای مالی حکومت را کنترل کردند و اجازهی خودسری مالی را از حکومت سلب کردند. این رمز توسعه فناورانه است و منطق آن این است چون دولت امتیاز انحصاری اعمال خشونت بر اساس قانون را دارد، در زمان ناهنجار شدن رفتارها، اولین اتفاقی که رخ میدهد این است که احساس ناامنی فراگیر درباره حقوق مالکیت ایجاد میکند. یعنی دولت هر وقت بیضابطه خرج کرد و پول کم آورد از آن امتیاز انحصاری استفاده میکند و چنگ به صورت مردم میاندازد.
شوک درمانی
اینها نکتههای مهمی هستند به ویژه وقتیکه ما از خود میپرسیم که چرا علیرغم صدها میلیارد دلار هزینه، توسعه فناورانه در ایران عقیم است و فقط به کارهای نمایشی رو آوردهایم؟ حکومت باید به این بلوغ برسد که برای بقای خود تن به اصلاح مالی شفاف دهد. هر داعیهای درباره اصلاح مالی که یک برنامه مدون شفافسازی در مورد رفتارهای مالی حکومت نداشته باشد، جعلی و دروغین است و نشان میدهد به نام اصلاح قرار است فسادی صورت بپذیرد. در دو دهه گذشته حداقل 7 بار دولتها ادعا ردند که میخواهیم بودجه را اصلاح کنیم و هر بار معنی این اصلاح کسب مجوز برای شوک درمانی بود.
تجربهی توسعه چین
این استاد دانشگاه در ادامه خاطرنشان کرد: تجربهی توسعه چین نشان میدهد که سیاستهای تورمزا مهمترین عامل سقوط حکومت چین و پیروزی مائو بوده است و مهمترین مشروعیت و محبوبیت مائو این بود که در هر استانی تسخیر میشد، سیاستهای عمیق کنترل تورم بر محور ایجاد امنیت حقوق مالکیت و تشویق تولید در دستور کار قرار میگرفت. مؤمنی بابیان اینکه ملاک تشخیص فسادزا بودن یا اصلاحگر بودن یک سیاست، چگونگی نسبت آن با بنیه تولید فناورانه کشور است، گفت: پس اگر شما به سراغ شوک درمانی و فساد و نابرابری رفتی و ورشکستگی حکومت را رقم زدی، نمیشود نام چنین اقداماتی را اصلاح نظام بودجهریزی بگذاری! میخواهند شوک درمانی کنند میگویند اصلاح قیمت ارز، اصلاح قیمت انرژی و ... درحالیکه این فسادزاترین کاری است که میشود کرد.
روزانه معادل بیش از یکمیلیون بشکه نفت هدر میرود
وی افزود: شما منت بر سر مردم میگذارید و میگویید قیمت تمامشده حاملهای انرژی چندین برابر قیمتی است که برای مصرفکننده در نظر گرفتهشده و نام این مابهالتفاوت را یارانه پنهان گذاشتهاید. این یک فریب بزرگ است چون مسئله بنیه تولیدی، تنگناها و نارساییهای بزرگی که در تولید انرژی وجود دارد را حذف میکنید و با فرض اینکه قیمتهای تمامشده انرژی توسط عرضهکنندگان انحصاری قیمتی بهینه است، بر سر مردم منت میگذارید. درحالیکه گزارشهای وزارت نیرو میگوید روزانه معادل بیش از یکمیلیون بشکه نفت در حال هدر رفتن است. این مسئله کاستیهای مربوط به نظام تولید حاملهای انرژی را کانون اصلی بحران میداند اما اینها میگویند میشود چوب این بیکفایتیها را بر سر مردم کوبید و منت هم بر سر آنها گذاشت. یعنی به جای کمک برای رفع مشکل در کانون اصلی خود، مردم و تولیدکنندگان را آماج همزمان تهمت قرار میدهند.
رمز موفقیت کشورهای توسعهیافته
وی افزود: یکی از تجربههای چین این بود که آنها دو سیاست را مدنظر قراردادند که یکی اجتناب از شوک درمانی و دیگری اهتمام به ارتقای تولید ملی. در همه جای دنیا رمز موفقیت به همین فرمول دو محوری میرسد. چرا در تمام دنیا وقتی میگویند سپردن امور به بازار به معنای شفافیت و کارآمدی است اما در ایران تا میگویند یک مسئلهای را به بازار بسپاریم تن و بدن مردم میلرزد؟ دلیل این مسئلهای است که استفاده از بازار، اسم رمز تعرض به جان و مال مردم است.
هدیه به دولت
الآن هم به نظر من شاید صمیمانهترین و صادقانهترین هدیهای که میتوان به دولت و مجلس فعلی داد این است که بگوییم بازی اینها را نخورند و دردم شوک درمانی نیفتند. ما سپاسگزاری میکنیم از مجلس که زیر بار طرح حذف ارز ترجیحی نرفتند اما هشدار میدهیم آن مطالبه ممکن است دوباره از کانال بودجه برگردد. لذا به مرکز پژوهشهای مجلس نیز میگوییم در انتشار گزارشهای خود مسئولانهتر برخورد کنند و اجازه ندهند سخنان بیپایه با رنگ و لعاب جدید به مسئولان کشور تحمیل شود.
مؤمنی بابیان اینکه ما نیازمند مرور جدی تجربههای تاریخی خود هستیم، خاطرنشان کرد: هر وقت در یکصد سال اخیر حکومتها هرگونه اصلاح را از خودشان شروع کردهاند موفق شده است اما از دوره تعدیل ساختاری یعنی از سال 1369 به بعد، برنامه تعدیل ساختاری به منظور کنترل تقاضای مردم اجرا شد یعنی بیشترین ریاضتها به مردم تحمیل کردند و بزرگترین ولنگاریها را خود مرتکب شدند و آن مسئله مهم این است که در فصل بودجهای خطر احساس میشود که الفاظ کلی تعریفنشده دوباره به ابزاری برای فریبکاری تبدیل شود. مثلاً میگویند بیاییم بودجه را از ریختوپاش نجات دهیم بعد با استفاده از همین کار حقوق قانونی مزدبگیران را محدود میکنند و به هیچکدام از هزینههای غیرضروری تعرضی نمیکنند. هیچ ترفندی بهاندازه شوک درمانی در گسترش و تعمیق مناسبات رانتی در ایران نقش نداشته است. مؤمنی در پایان سخنان خود گفت: این روزها برخی اظهارات عجیب و غیرمتعارف از کسانی شنیده میشود که تا وقتیکه روی آن صندلی شگفتانگیز ننشسته بودند سخنان دیگر میگفتند اما امروز باافتخار میگویند اموال دولت را به صورت پرفشار میفروشیم. چه کسی بود که در سال 97 گفت آژیر خطر به انتها رسیدن ظرفیت حکومت در افزایش بدهیها به صدا آمده است؟ اگر آژیر به صدا درآمده بود پس چرا افتخار میکنید که بدهیها از طریق فروش اوراق را بیشتر میکنید؟ بهطور مکرر و مفصل چه در دولت قبلی و چه در دولت گفتهایم که انتشار اوراق برای جلوگیری از انتشار پول پرقدرت یک دروغ است. لذا تکتک این تمهیدات درنهایت به انتشار پول پرقدرت میانجامد.