تأثیر تورم بر مهاجرت
در دو گروه پزشکان و پرستاران و دانشجویان و فارغ‌التحصیلان، اثر تحولات اقتصادی ناشی از تحریم و تورم بر روی شاخص میل به مهاجرت هر یک به‌صورت جداگانه از افراد پرسیده شده است. در هر دو گروه، اثرات اقتصادی ناشی از تورم را بر تمایل به مهاجرت خود بیشتر دانسته‌اند. 73 درصد پزشکان، پرستاران و 59 درصد دانشجویان، اثرات تورم را بر تمایل به مهاجرت خود زیاد دانسته‌اند. درحالی‌که 63 درصد پزشکان و پرستاران و 51 درصد دانشجویان اثرات تحریمی را بر تمایل به مهاجرت خود خیلی زیاد ارزیابی کرده‌اند. 69 درصد اساتید، محققان و 59 درصد فعالین استارتاپ‌ها، اثر تحولات اقتصادی بر تصمیم به مهاجرت خود را زیاد دانسته‌اند. تنها 3 درصد از اساتید و محققان و 4 درصد از فعالین استارتاپ‌ها اثر تحولات اقتصادی در تصمیم خود برای مهاجرت را خیلی کم یا بی‌اثر دانسته‌اند.
مهاجرت دانشجویان و فارغ‌التحصیلان
بی‌ثباتی اقتصادی در غالب گروه‌ها عامل اصلی مؤثر بر تمایل به مهاجرت بوده است؛ پنج عامل اصلی میل به مهاجرت در گروه دانشجویان و فارغ‌التحصیلان به ترتیب اهمیت، بی‌ثباتی اقتصادی کشور، شیوه حکمرانی، ناامیدی نسبت به آینده، امید به زندگی بهتر در خارج از کشور و وضعیت آزادی‌های اجتماعی و فرهنگی است.
مهاجرت پزشکان و پرستاران
در گروه پزشکان و پرستاران 5 عامل بی‌ثباتی اقتصادی و اجتماعی، کیفیت زندگی بهتر در خارج از کشور، شیوه حکمرانی، کاهش ارزش پول ملی در برابر ارز‌های بین‌المللی و درآمد پایین عامل میل به مهاجرت است.
مهاجرت فعالان استارتاپ‌ها
در گروه فعالان استارتاپ‌ها 5 عامل ناامیدی از اصلاح امور کشور، آینده مبهم و عدم امکان برنامه‌ریزی بلند‌مدت (بی‌ثباتی)، شیوه حکمرانی، تأمین وضعیت رفاهی و معیشتی مناسب عامل میل به مهاجرت است.
مهاجرت اساتید و پژوهشگران
در گروه اساتید، محققان و پژوهشگران پنج عامل بی‌ثباتی اقتصادی، عدم شایسته‌سالاری، سطح درآمد و تناسب آن با هزینه‌ها، امکان شاد زندگی کردن و سلامت اخلاقی جامعه باعث میل به مهاجرت می‌شوند.
وضعیت شاخص کلیدی «تصمیم به مهاجرت»
شاخص کلیدی تصمیم به مهاجرت مبین حالت و وضعیت افرادی است که تصمیم جدی به مهاجرت دارند و برای مهاجرت از کشور برنامه‌ریزی و اقدام عملی کرده‌اند؛ این شاخص نیز همانند شاخص میل به مهاجرت ممکن است به مهاجرت واقعی منجر نشود. در پیمایش‌های انجام شده در میان گروه‌های مختلف اجتماعی، شاخص «تصمیم به مهاجرت» از طریق پرسش مستقیم از افراد در مورد تصمیم آن‌ها در مورد مهاجرت سنجیده شده است. تصمیم به مهاجرت در میان همه گروه‌ها بین 40 تا 50 درصد بوده است؛ فعالان استارتاپی بیشترین مقدار در شاخص تصمیم به مهاجرت یعنی 50 درصد را در میان گروه‌های بررسی شده داشته‌اند. در میان 4 گروه موردمطالعه 15 تا 23 درصد افراد تصمیم به ماندن در کشور دارند و 27 تا 37 درصد افراد هنوز تصمیم قطعی خود را نگرفته‌اند.
عوامل اصلی تصمیم به عدم مهاجرت
پنج دلیل اصلی برای ماندن در کشور در گروه دانشجویان و فارغ‌التحصیلان به ترتیب شامل علاقه به تلاش برای اصلاح و پیشرفت ایران، بودن در کنار خانواده، احساس مفید بودن در داخل کشور، عِرق به وطن و مسائل مذهبی است.
موانع اصلی مهاجرت در گروه‌های مختلف
ازجمله موانع اصلی مهاجرت از کشور می‌توان به هزینه‌های بالای مهاجرت و عدم توانایی مالی، غم غربت و دوری از خانواده و آشنایان، سختی فراهم کردن مقدمات مهاجرت، نگرانی از یافتن شغل مناسب در خارج از کشور، خدمت وظیفه، ریسک مواجه به شرایط پیش‌بینی‌نشده در خارج و شرایط ناشی از شیوع ویروس کرونا در ایران و جهان است.
کشورهای مطلوب برای مهاجرت
کشورهای کانادا و آمریکا در میان دانشجویان و فارغ‌التحصیلان، اساتید و محققان و همچنین پزشکان و پرستاران و کشورهای کانادا و آلمان در میان فعالان استارتاپی به‌عنوان دو کشور اصلی مطلوب برای مهاجرت انتخاب بوده‌اند. نکته جالب این پژوهش این است که در فهرست کشورهای مطلوب برای مهاجرت در همه گروه‌های موردمطالعه تنها اسامی 7 کشور کانادا، آمریکا، استرالیا، آلمان، سوئد، سوئیس، هلند و انگلستان مشاهده می‌شود.
وضعیت شاخص کلیدی «میل به بازگشت به کشور»
شاخص میل به بازگشت، میل به بازگشت را در میان مهاجرانی می‌سنجد که مایل هستند در صورت وجود فرصت، به کشور مبدأ خود بازگردند. بیشترین میل به بازگشت به کشور بعد از مهاجرت در میان فعالان استارتاپی و در حدود 12 درصد بوده است. شاخص میلی بازگشت به کشور بعد از مهاجرت در میان دانشجویان و فارغ‌التحصیلان 6 درصد و در میان پزشکان و پرستاران 3 درصد است. در این میان آماری از نرخ مرددین به بازگشت (افرادی که شرایط بازگشت خود را وابسته به شرایط آتی کشور و شرایط فردی منوط دانسته‌اند) به کشور وجود دارد که این نرخ در میان پزشکان و پرستاران 66 درصد، در میان دانشجویان و فارغ‌التحصیلان 57 درصد و در میان فعالان استارتاپی در حدود 33 درصد است.
علت نگاه منفی به موضوع
مهاجرت در ایران
برای ریشه‌یابی این موضوع که علت نگاه منفی به موضوع مهاجرت در ایران چیست، دکتر «بهرام صلواتی» مدیر رصدخانه مهاجرت ایران به تسنیم گفت: مهاجرت فقط در ایران نیست و در چند سال گذشته موضوع مهاجرت در دنیا پررنگ شده است. در سال 2015 بحران مهاجرتی به اروپا را داشتیم که گفت‌و‌گوهای جهانی در قبال آن شکل گرفت و در سال 2018 سازمان ملل متحد میثاق‌نامه‌ای جهانی برای مهاجرت شکل داد، اما در ایران و در موضوع مهاجرت، نهاد و برنامه مشخصی از 100 سال گذشته نداشتیم!
وی افزود: مفهوم «فرار مغزها» یا «مهاجرت یکطرفه» مربوط به اواسط یا اواخر قرن بیستم است؛ در قرن 21 دیگر اصلاً مهاجرت یکطرفه معنا و مفهومی ندارد، زیرا آن‌قدر ارتباطات، وسایل حمل‌ونقل، جریان آزاد اطلاعات و ... شکل‌گرفته است که در همه کشورهای جهان اتباعی از آن‌ها از کشور خارج می‌شود و از آن‌طرف نیز اتباع سایر کشورها وارد آن کشور خواهند شد.
مدیر رصدخانه مهاجرت ایران تصریح کرد: نکته مهم و قابل ارزیابی این است که میزان ورودی و خروجی مهاجران به کشورها بررسی و با یکدیگر مقایسه شوند؛ متأسفانه ما برای سرمایه انسانی قابل‌توجه در کشورمان، برنامه مشخص و مدونی نداریم. در بسیاری از کشورها سرریز منابع انسانی خود را به خارج از کشور می‌فرستند و از عواید مالی آن یا برگشت این مهاجران به کشور استفاده می‌کنند که درواقع چرخش دانش و فناوری انجام می‌شود. به‌عنوان‌مثال بسیاری از سرمایه‌های انسانی در کشورهای چین و هند به خارج از کشور مهاجرت کرده، اما درنهایت به کشورشان بازمی‌گردند و منشأ خیر و ثمر برای کشورشان می‌شوند. علت نگاه منفی به جریان مهاجرت در ایران این است که فکری به حال آن نکرده‌ایم و فقط منتظر این بودیم که سرمایه‌های انسانی از کشور خارج شده و خودشان نیز به کشور بازگردند!