اقتصاد ایران در سالهای پس از جنگ جهانی دوم با دستیابی به درآمد متوسط، برای چند دهه است که در وضعیت درآمد متوسط گیر افتاده است. به نظر میرسد که تکمحصولی بودن، وابستگی به فروش درآمدهای نفتی و همچنین صدور مواد خام در سالهای اخیر ازجمله دلایلی هستند که اقتصاد ایران نتوانسته از دام درآمد متوسط خود را برهاند و به مرحله رشد مستمر و پایدار صعود کند.
نگاه به اقتصاد ایران نیز نشان میدهد که این اقتصاد در ۵۰ سال گذشته از اقتصادی با درآمد کم به جمع اقتصادهای با درآمد متوسط پیوسته است. در فاصله دهه ۱۳۴۰ تا ۱۳۵۰، جهش اقتصادی ایران با عبور از مرحله درآمد کم به درآمد متوسط همراه بوده است اما از آن دوره تاکنون اقتصاد ایران در عبور از مرحله درآمد متوسط به درآمد بالا بازمانده و یا به تعبیری درجا زده است. بنابراین میتوان گفت اقتصاد ایران در «دام درآمد متوسط» گیر افتاده است.
ریشههای گیر افتادن اقتصاد ایران
در دام درآمد متوسط
یکی از دلایل گیر کردن در دام درآمد متوسط در «سطح بخشی» از منظر بخشی، گیر افتادن اقتصاد ایران در دام درآمد متوسط و مشکلات متعدد آن برای گذار از این مرحله را با وضعیت تنوع تولیدات صادراتی کشور میتوان نشان داد. در این رابطه میتوان گفت که اقتصاد ایران در دستیابی به تنوع یابی تولید (که پیش از دستیابی به توانمندی فناورانه اهمیت دارد) موفقیتی نداشته است. عدم موفقیت ایران در مقایسه وضعیت تنوع کالاهای صادراتی ایران با ترکیه روشن میشود:
وضعیت تنوع صادرات ایران در سال ۲۰۱۸
بخش غالب صادرات ایران از نفت (۶۲ درصد) به همراه مشتقات نفتی (محصولات پالایشی و پتروشیمی) تشکیلشده و میتوان گفت که حدود ۸۰ درصد صادرات ایران را محصولات نفتی تشکیل میدهد. همچنین مجموع صادرات نفت خام و محصولات پتروشیمی، منابع معدنی (فولاد خام، سنگ آهن، مس و ...) و محصولات کشاورزی (پسته و زعفران) بیش از ۹۰ درصد صادرات ایران را تشکیل میدهند. به تعبیر دیگر صادرات ایران عمدتاً شامل مواد خام و کالاهای معدنی است.
وضعیت تنوع صادرات کشور ترکیه در سال ۲۰۱۸
وضعیت تنوع صادرات کشور ترکیه که آن هم در زمره کشورهای با درآمد متوسط محسوب میشود نشان میدهد، اقتصاد این کشور نسبت به اقتصاد ایران بهشدت متنوعتر بوده و بخشهای صنعتی مانند خودروسازی، لوازم خانگی و الکترونیک، بخشی از صادرات این کشور را به خود اختصاص داده است.
تکمحصولی و وابستگی ایران به فروش نفت
بنابراین یک تفاوت مهم اقتصاد ایران با سایر اقتصادهای درآمد متوسط، تکمحصولی بودن و وابستگی به فروش درآمدهای نفتی و صدور مواد خام در سالهای اخیر است. همانطور که از نمودار زیر که رشد اقتصاد ایران را در ۵۰ سال گذشته نشان میدهد بهروشنی میتوان دریافت، روند رشد اقتصاد ایران نسبت مستقیمی با تحولات درآمدهای نفتی دارد. به عبارت دیگر، هرگاه درآمدهای نفتی در کشور افزایشیافته، اقتصاد ایران نیز روندهای رشد را تجربه کرده و بهطورکلی، این رشد بسیار تابع نوسان درآمدهای نفتی بوده است.
الزامات عبور ایران از دام درآمد متوسط
برای دستیابی به درآمد بالا، به جز زیرساختهای فیزیکی، نیاز به زیرساختهای نرم مانند حکمرانی خوب، حکومت قانون و ترویج تحقیق و توسعه است. کارآفرینی، نوآوری و تحرک اجتماعی باید مورد تشویق و حمایت قرارگرفته و حقوق مالکیت فکری تضمین شود.
به نظر میرسد عبور از «دام درآمد متوسط» نیازمند برداشتن گامهای زیر است:
تولید محوری: اقتصاد ایران نیازمند ثبات و اصلاح نظام پاداش دهی است. تولید نیازمند بستری باثبات و روشن برای فعالان اقتصادی است تا سرمایهگذاری تولیدی مجدداً احیاء شود. بنابراین به نظر میرسد که ابتدا باید اقتصاد ایران از شرایط تحریم خارج شود تا ثبات به بازارها بازگردد. همچنین در ادامه، دستگاه پاداش دهی باید اصلاحشده و بجای آنکه بازارهای تجاری و مالی و یا حوزه مستغلات منبع اصلی خلق ارزش باشد، تولید صنعتی و خدمات پشتیبان تولید در اولویت سیاستگذاری قرار گیرند و جهتگیریها تغییر کنند. این تغییر مسیر باید هم از طریق مقررات گذاری بر بازارهای رقیب تولید (مانند مالیات گیری) و هم از طریق تسهیل تولید (کاهش هزینههای سربار تولید) صورت گیرد. تنوعبخشی به تولید: برای تنوعبخشی به تولید، اقتصاد ایران نیازمند بسط ظرفیتهای ابداع و نوآوری (نظام ملی نوآوری) و بهبود کیفیت حکمرانی (بهبود زیرساختهای نرم تولید) است. بهبود حکمرانی و افزایش شفافیت و ثبات تصمیمگیری به سرمایهگذاران بخش خصوصی اجازه میدهد تا با ریسک کمتر ورود به حوزههای جدید اقتصادی را آزموده و موردتوجه قرار دهند. علاوه بر آن سیاستهای صنعتی (مشوقهای تولیدی) برای ترغیب بخش خصوصی به فعالیتهای نوآورانه لازم است. دستیابی به اقتصاد مقیاس و توانمندی فناورانه: دستآخر دولت باید سیاستهای صنعتی را برای بهبود تخصصهای نیروی کار و توان ابداع و اختراع و نیز ترغیب شرکتهای بخش خصوصی به رقابت در بازارهای جهانی بهکارگیرند. این سیاستها باید به شرکتهای پیشرو کمک کند تا مسیر ابداع و نوآوری و توانمندی فناورانه را هموار کند.
برگرفته از اقتصاد آنلاین