سه روز پیش (۸ بهمن) زمینلرزهای به بزرگی ۵.۹ ریشتر، شهرستان خوی واقع در شمال استان آذربایجان غربی را لرزاند. در این حادثه ۱۰۱۷ نفر مصدوم و ۳ نفر کشته شدند. این، سومین زمینلرزه خوی در طول سال جاری بوده است.
دمای زیر صفر هوا و شروع بارش برف در این منطقه در شب وقوع زلزله باعث شد تا مردم خوی و شهرهای اطراف، شب بسیار سرد و دشواری را سپری کنند. وقوع ۳ زلزله در خوی در فصلهای سرد سال و نیز یادآوری وقوع زلزلههای سرپل ذهاب کرمانشاه (۶.۳ ریشتری؛ آبان ۱۳۹۶)، سیسخت کهگیلویه و بویراحمد (۵.۶ ریشتری/ بهمن ۱۳۹۹)، بم (۶.۶ ریشتری؛ دی ۱۳۸۲) و ... در فصل سرما، این شائبه را بین مردم ایجاد کرده که بیشتر زلزلههای ایران در سرما رخ میدهد و سرما به وقوع زمینلرزه ربط خاصی دارد. موضوعی که پژوهشگران زلزله، آن را رد میکنند و فاقد توجیه علمی میدانند.
ارتباط وقوع زلزله با سرما
پروفسور مهدی زارع، استاد پژوهشگاه بینالمللی زلزلهشناسی و رئیس مرکز پیشبینی زلزله در این رابطه به همشهری آنلاین میگوید: وقوع زلزله در فصلهای سرد سال به لحاظ فیزیکی ربطی به هم ندارند. تغییرات آب و هوایی زمانی قابلبحث است که مثلاً چهار پنج ماه بارش باران داشته باشیم و بعد ناگهان سه چهار ماه کمبارش داشته باشیم. تفاوت اینها میتواند تغییراتی در لرزهخیزی در منطقه ایجاد کند. در کشوری مثل ایران که در تابستان و زمستانش بارانی نداریم و در یک وضعیت خشک به سر میبریم، تفاوت چندانی بین ماههای سال در مناطق مختلف در مورد وقوع زلزله وجود ندارد.
تأثیر شرایط اقلیمی بر لرزهخیزی یک منطقه
وی میگوید: شرایط اقلیمی مختلف که با مداخلات انسانی همراه است مثل خشک کردن تالابها، خشک کردن دریاچهها و ... و البته گرم شدن زمین که تغییرات اقلیمی هم در آن مؤثر است، میتواند در لرزهخیزی در یک منطقه اثر داشته باشد. اگرچه در تغییرات اقلیمی هم به میزان زیادی انسان دخالت دارد. البته این موضوع را برای لرزهخیزی مناطق سردسیر یا گرمسیر نمیتوان ردهبندی کرد. در مناطقی که گسل وجود دارد، وقتی تغییرات اقلیمی شدید باشد، یعنی حجم وسیعی از آبهای سطحی یا زیرزمینی در حد چند ده کیلومتر مکعب در یک دشت یا یک منطقه از بین رفته باشد، میتواند در تحریک گسلها و وقوع زلزلهها مؤثر باشد. او میگوید: مثلاً در تهران و اطراف تهران ظرف ۳ دهه گذشته در حد ۳۰ تا ۵۰ کیلومتر مکعب آب ازدسترفته است. همچنین در دشت ورامین حجم گستردهای شامل چند ده کیلومتر مکعب حجم آب از دست دادهایم. این موضوع روی لرزهخیزی گسلها مؤثر بوده و حتی زلزلههای با قدرت متوسط - یعنی زلزلههای ۵ تا ۶ ریشتر - را هم میتوان به این تغییرات نسبت داد.
دلایل وقوع زلزله اخیر در شهرستان خوی
این زلزلهشناس درباره دلایل وقوع زلزله اخیر شهرستان خوی توضیح میدهد: خوی نزدیک دریاچه ارومیه است و این دریاچه در طول ۲۰ سال گذشته، بیش از ۲۰ میلیارد مترمکعب آب ازدستداده و در مناطق اطرافش هم بهشدت برداشت آب زیرزمینی صورت گرفته است. پروفسور زارع که فارغالتحصیل زلزلهشناسی از دانشگاه گرونوبل فرانسه است، میگوید: دشت خوی، دشت سلماس و دشت کهریز ارومیه دشتهای ممنوعهای هستند که در دهههای اخیر به دلیل حجم گسترده برداشت آبهای زیرزمینی، ممنوعه اعلام شدهاند. بررسیهای ما نشان میدهد که در منطقه خوی در یک بازه زمانی حدوداً ۲۵ ساله، غیر از مسئله مربوط به فرونشست زمین، یک برداشت بار از روی سطح پوسته اتفاق افتاده و برآوردها نشان میدهد که حدود ۱۰ سانتیمتر منطقه دریاچه ارومیه بهاصطلاح بالا آمده است. انگار یک وزنی روی سطح بوده و این وزنه را برداشته باشند. برداشت این وزن یا بار، در جاهای مختلف دنیا ازجمله در اسپانیا، کالیفرنیا، ژاپن و خود ایران نشان داده که با تحریک گسلها و وقوع زلزله مرتبط بوده است.
تأثیر مداخلات انسانی بر زمانبندی زلزلهها
وی میگوید: گفتن اینکه مداخلات انسانی منجر به بروز زلزله اخیر خوی شده، ادعای سنگینی است. چون حتی اگر هیچ دستی به آب دریاچه ارومیه نمیخورد هم باز این زلزله میتوانست اتفاق بیفتد؛ یعنی اگر آب دریاچه ارومیه مثل دریاچه وان ترکیه همینطور باقی میماند، باز ممکن بود این زلزله اتفاق بیفتد؛ اما موضوع این است که مداخلات انسانی احتمالاً زمانبندی زلزلهها را عقب و جلو میکند؛ یعنی اگر قرار بود زلزلههای شهرستان خوی چند دهه بعد رخ بدهد، بهواسطه مداخلات انسانی، ۳ زلزله بالای ۵ ریشتر از ۱۳ مهر تا ۸ بهمن ۱۴۰۱ در این منطقه رخداده است.
آیا زلزلهها بیشتر در شبها رخ میدهند؟
او در ادامه گفتگو درباره اینکه آیا بیشتر زلزلههای ایران شبها رخ میدهد، توضیح میدهد: به لحاظ آماری هیچ تفاوتی بین شب و روز در وقوع زلزله وجود ندارد. همانقدر که زلزلههای مهم کشور در شب اتفاق افتادهاند، در روز هم داشتهایم. زلزله ویرانگر ترود شاهرود که ۲۳ بهمن ۱۳۳۱ رخ داد و چند روز دیگر هفتادمین سالگردش است، صبح اتفاق افتاد و بزرگای آن ۶.۹ ریشتر بود.