گروه اجتماعی: سال هاست که خروج نخبگان از کشور محل بحث کنشگران و مقامات بوده و هست. به گفته رئیس مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی، جمعیت دانشجویی کشور در ۱۰ سال تحصیلی گذشته (۱۳۹۳ تا ۱۴۰۳) کاهش‌یافته است. البته در سه سال تحصیلی قبل از 1403 تعداد دانشجویان رشد داشته و به رقم سه میلیون و ۵۰۰ هزار نفر رسیده است. نشریه فایننشال تایمز تخمین زده که تعداد دانشجویان ایرانی خارج از کشور در سال ۲۰۲۴ به ۱۱۰ هزار نفر رسیده است. البته درصد مهاجرت در چهار سال گذشته بیشتر از سال های قبل از آن بوده است. در این ارتباط بانک جهانی در گزارشی میزان خسارت خروج نخبگان از ایران را ۵۰ میلیارد دلار برآورد کرده است. براساس این گزارش خسارت خروج هر نخبه از کشور ۳۷ میلیارد تومان بوده است.
آمار مهاجر فرستی و مهاجرپذیری
بر اساس گزارش رصدخانه مهاجرت ایران و داده‌های مربوط به جمعیت ایرانیان مقیم خارج از کشور در سال ۲۰۲۰، ایران در میان ۲۳۲ کشور، رتبه ۵۴ را ازنظر میزان مهاجر فرستی کسب کرده است. از سوی دیگر، با استناد به جمعیت مهاجران ساکن در کشور، ایران در همان سال رتبه ۲۳ مهاجرپذیری را در میان کشورهای جهان به خود اختصاص داده بود. همچنین در سال ۲۰۲۲ ایران در شاخص فرار مغزها، رتبه ۱۰۶ از میان ۱۷۷ کشور را کسب کرد؛ رتبه‌ای که حاکی از روند نگران‌کننده خروج نخبگان و متخصصان از کشور است.
درصد جمعیت دانشجویی به‌کل جمعیت
علی باقر طاهری نیا، رئیس مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی با تأکید بااینکه جمعیت دانشجویی ایران نسبت به جمعیت کل کشور رقم بالایی نیست، گفت: در بازه زمانی ۲۰۲۳-۲۰۲۲ سال تحصیلی میلادی جمعیت دانشجویی در کشورهای مختلف چین، آلمان، فرانسه، آمریکا و ترکیه بالا نسبت به ایران بالا است. برای نمونه جمعیت دانشجویی کشور روسیه نسبت به‌کل جمعیت ۵.۲ درصد، کانادا ۴.۵۴ درصد، کره جنوبی ۴.۶۳ درصد، عربستان سعودی ۴.۲۵ درصد، آلمان ۴.۰۳ درصد، چین ۳.۹۶ درصد، مسکو ۳.۹۶ درصد و در ایران ۳.۷۳ درصد بود.
پیامد خروج نخبگان برای کشور
نخبگان، افرادی هستند که به دلیل توانمندی‌های علمی و حرفه‌ای خود می‌توانند به پیشرفت و توسعه اقتصادی کشور کمک کنند. یکی از تأثیرات منفی مهاجرت نخبگان بر اقتصاد ایران، کاهش سرمایه‌گذاری در بخش‌های علمی و پژوهشی است. حضور آنها در کشور باعث جذب سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی به بخش‌های تحقیق و توسعه می‌شود.
علاوه بر این، مهاجرت نخبگان می‌تواند باعث از دست رفتن فرصت‌های شغلی و اقتصادی برای جوانان و افراد متخصص داخلی شود. وقتی نخبگان به کشورهای دیگر مهاجرت می‌کنند، بازار کار داخلی با کمبود افراد ماهر و متخصص مواجه می‌شود. این موضوع می‌تواند باعث کاهش تولید، پایین آمدن کیفیت خدمات و محصولات و حتی رکود اقتصادی شود.
کاهش تعداد نخبگان داخلی می‌تواند بر کیفیت آموزش و پژوهش در دانشگاه‌ها و مراکز علمی کشور نیز تأثیر منفی بگذارد. همچنین، مهاجرات نخبگان می‌تواند سایر دانشجویان و نیروی کار حرفه‌ای را به مهاجرت تشویق کند.
نخبگان کجا می‌روند؟
مقاصد مهاجرتی این افراد نیز تحت تأثیر اشاره‌ای مالی و واقعیت‌های ژئوپلیتیکی قرار دارد. ترکیه به دلیل نزدیکی جغرافیایی و ویزا‌های قابل‌دسترس، به مقصد محبوبی تبدیل‌شده است و کانادا به دلیل برنامه‌های بین‌المللی پذیرش خود مقصد محبوب دیگری است. آلمان و ایتالیا به دلیل بورسیه‌ها و فرصت‌های تحقیقاتی یکی از اهداف اصلی دانشجویان هستند.
عدم بازگشت مهاجران به کشور
بر اساس داده‌های مؤسسه گالوپ، در سال ۱۴۰۱ نرخ تمایل به بازگشت میان ایرانیان مقیم خارج از کشور کاهش یافته و به ۱۴ درصد رسیده است؛ درحالی‌که ۶۲ درصد از آنها برنامه‌ای برای بازگشت به کشور ندارند و ۲۴ درصد باقی‌مانده نیز هنوز تصمیم قطعی در این زمینه اتخاذ نکرده‌اند.
علت مهاجرت
مشکلات اقتصادی به دلیل تحریم تشدید شده، شرایط مالی نامساعدی را در کشور ایجاد کرده است. تورم بالا، ارز کم‌ارزش و کاهش فرصت‌های شغلی باعث ناامیدی جوانان از آینده شده است. علاوه بر این، مشکلات اجتماعی و بی‌ثباتی سیاسی، شامل تهدیدات مداوم در منطقه، به این معضل دامن زده است. این عوامل، نه‌تنها دانشجویان، بلکه کارگران، کارآفرینان و پناه‌جویان را به سمت فرصت‌های خارج از کشور سوق داده است.
راهکار
دولت باید تسهیلات مالی و اعتباری ویژه‌ای برای کارآفرینان فراهم کند تا نخبگان بتوانند با کمترین هزینه و بیشترین حمایت به فعالیت‌های خود ادامه دهند. علاوه بر این، توسعه زیرساخت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات، تسهیل دسترسی به اینترنت با سرعت‌بالا و ایجاد فضای کاری دیجیتال می‌تواند فرصت‌های جدیدی برای نخبگان به وجود آورد که در آنها قادر باشند به‌صورت آنلاین و از داخل کشور به تحقیقات و فعالیت‌های علمی بپردازند. همچنین، نخبگان معمولاً به دنبال محیط‌هایی هستند که امنیت و آزادی‌های فردی در آنها تأمین‌شده باشد. بنابراین، ایجاد شرایط سیاسی باثبات، تقویت حقوق بشر، رعایت آزادی‌های مدنی و سیاسی، و جلوگیری از فساد می‌تواند نقش بسزایی در کاهش تمایل نخبگان به مهاجرت ایفا کند. نخبگان علاوه برداشتن یک شغل مناسب، کیفیت زندگی بالایی را می‌خواهند. (اقتصاد آنلاین)