28 نوامبر 2021
به قلم یوسف عزیزی
تارنمای ریسپانسیبل استیت کرافت
برگردان علی‌اصغر شهدی
Asghar.shahdi@gmail.com
بدون احیای توافق هسته‌ای، ایالات‌متحده و ارتش آن به‌طور نامحدود در خاورمیانه گرفتار خواهند شد.
دولت جدید ایران بررسی داخلی خود در مورد راهبردهای جدید برای بازگشت به مذاکرات هسته‌ای وین و یافتن راه‌حل‌های عملی برای بن‌بست فعلی در احیای توافقنامه 2015 را به پایان رسانده است. مذاکرات که از زمان انتخابات ریاست جمهوری ایران در خرداد 1400 (ژوئن 2021) متوقف شده بود روز دوشنبه گذشته در وین از سر گرفته شد. اگرچه ایران و ایالات‌متحده در مورد قصد و جدیت طرف مقابل برای بازگرداندن توافق هسته‌ای تردید دارند، اما هیچ جایگزین بهتر و قابل قبولی جز برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) برای حل‌وفصل برنامه هسته‌ای ایران وجود ندارد.
بر اساس توافق برجام، ایران به‌طور موقت بخش اعظم برنامه هسته‌ای خود را برچید و به بازرسان بین‌المللی در ازای رهایی از تحریم‌های اقتصادی بین‌المللی، دسترسی گسترده‌ای به تأسیسات خود را برای همیشه داد. ترامپ رئیس‌جمهور پیشین امریکا در سال 2018 از برجام خارج شد و ظاهراً به دنبال مذاکره مجدد برای یک «توافق بهتر» بود. یک سال پس از اعمال مجدد تحریم‌های یک‌جانبه واشنگتن، ایران شروع به کاهش تدریجی تعهدات خود بر اساس توافق کرد و توانایی‌های هسته‌ای خود را فراتر از ظرفیت سال 2015 ارتقا داد. دولت بایدن هم‌اکنون باید تلاش‌های خود را برای بازگرداندن توافق برای پیشبرد امنیت بین‌المللی و منطقه‌ای در اولویت قرار دهد.
پرونده هسته‌ای ایران تنها موردی در میان مناقشات مختلف بین ایران و غرب بوده است که هنوز قابلیت اجماع بین تمامی اعضای دائم شورای امنیت سازمان ملل را دارد. ایران همچنین مایل است با حفظ حقوق بین‌المللی خود برای برنامه هسته‌ای غیرنظامی بر اساس معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای، موضوع را از راه صلح‌آمیز حل کند تا کمترین هزینه را برای تأمین اعتبار و حقوق خود بپردازد.
از این نظر، برجام تاکنون ثابت کرده است که همه طرف‌ها را در بلندمدت راضی می‌کند. به‌عنوان‌مثال، در صورت بازگرداندن برجام و بر اساس آن، همه طرف‌ها در حدود دو سال «روز انتقال» را در نظر خواهند گرفت که باعث می‌شود سازمان ملل محدودیت‌های موشکی را لغو کند، اتحادیه اروپا تحریم‌های هسته‌ای باقی‌مانده را لغو کند و ایالات‌متحده به دنبال خاتمه قانونی یا تعدیل برخی تحریم‌ها برآید و از همه مهم‌تر اینکه ایران به دنبال تصویب دائمی پروتکل الحاقی در مجلس ایران باشد.
طبق پروتکل الحاقی و سایر مکانیسم‌های نظارتی تعیین شده تحت برجام، به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی حقوق گسترده‌ای برای دسترسی به اطلاعات و مکان‌ها در ایران، 24 ساعته و 7 روز هفته، اعطا می‌شود. موضوعی که آژانس را قادر می‌سازد تا تصویر کامل‌تری از برنامه هسته‌ای، طرح و نگهداری و تجارت مواد هسته‌ای ایران به دست آورد. پروتکل الحاقی توانایی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را برای انجام بازرسی از سایت‌ها و فعالیت‌های هسته‌ای احتمالاً اعلام نشده در ایران در کوتاه‌مدت افزایش می‌دهد تا اطمینان بیشتری در مورد ماهیت منحصراً صلح‌آمیز برنامه هسته‌ای ایران ارائه کند. تصویب پروتکل الحاقی توسط ایران در سال 2023، به‌جای موافقت داوطلبانه برای پایبندی، اعتماد جامعه بین‌المللی را نسبت به بلندپروازی‌های هسته‌ای ایران افزایش خواهد داد.
دولت باراک اوباما توافق هسته‌ای با ایران را اولین گام برای باز کردن درها به روی موضوعات بحث‌انگیز دیگر ازجمله توانایی‌های موشکی، نظامی و نفوذ ایران و متحدانش در منطقه غرب آسیا و خلیج‌فارس می‌دانست. هدف ایالات‌متحده که در دولت‌های اوباما، ترامپ و بایدن ثابت مانده است، گفتگوهای جامع امنیت منطقه‌ای با ایران بوده است. بااین‌حال، هر دولت تاکتیک متفاوتی را اتخاذ می‌کند. به‌عنوان‌مثال، دولت ترامپ یک رویکرد یک‌جانبه شکست‌خورده را برخلاف رویکرد چندجانبه گرایی دولت اوباما اتخاذ کرد. ایران درخواست دولت ترامپ برای گفت‌وگوهای جامع را رد کرد که همه موضوعات مواجه با خطر ازجمله مذاکرات هسته‌ای و مذاکرات امنیت منطقه‌ای را پوشش می‌داد، ولی فاقد حمایت بین‌المللی بود؛ بنابراین اولین گام برای رسیدن به مذاکرات جامع، حل‌وفصل موضوع هسته‌ای است که راه را برای ایجاد تفاهم و منافع متقابل بازخواهد کرد.
ایالات‌متحده بدون توجه به دولت و وابستگی حزبی‌اش، می‌خواهد منابع امنیتی خود را به سمت شرق آسیا هدایت کند. چین تنها قدرت جهانی در حال ظهور است که اکنون رقیب جدی ایالات‌متحده در جنبه‌های اقتصادی، مالی، فنی، نظامی و امنیتی به شمار می‌رود و در دهه‌های آینده به یک «رقیب همتا» تبدیل خواهد شد. درزمانی که ایالات‌متحده برای جنگ‌های بی‌پایان خود در خاورمیانه و امور نظامی در سراسر جهان هزینه می‌کند، رشد اقتصادی فزاینده چین باعث شده است تا اکثر تحلیلگران این کشور را به‌عنوان قدرت برتر اقتصادی جهان در دهه آینده ببینند.
اگر مذاکرات بر سر بازگرداندن برجام شکست بخورد، می‌توان فرض کرد که فعالیت‌های هسته‌ای ایران گسترش می‌یابد، ایران همکاری‌های خود با آژانس را کاهش می‌دهد و می‌تواند در حوزه‌های دیگر مانند فعالیت‌های موشکی و هژمونی منطقه‌ای رفتارهای تهاجمی‌تری از خود نشان دهد. در این سناریو، مشخص نیست که آیا ایالات‌متحده پتانسیل تشدید تحریم‌های اقتصادی علیه ایران را دارد یا خیر. تشدید تحریم‌ها علیه ایران در حال حاضر گزینه آسان و قابل قبولی نیست، زیرا ظرفیت ایالات‌متحده برای اعمال تحریم‌های اقتصادی بیشتر علیه ایران مدت‌هاست که به حداکثر خود رسیده است. رابرت اوبراین، مشاور امنیت ملی ترامپ در اکتبر گذشته گفت: «یکی از مشکلاتی که ما با ایران و روسیه داریم این است که در حال حاضر تحریم‌های زیادی علیه این کشورها داریم و کارهای کمی برای انجام دادن باقی مانده است...»
یکی از دلایل عدم موفقیت برجام این بود که دولت اوباما تنها یک سال فرصت داشت تا پایه‌های خود را تقویت کند. پرزیدنت اوباما مجبور بود با شبکه درهم‌تنیده قوانین تحریمی علیه ایران که برای چندین دهه از طریق لوایح کنگره و دستورات اجرایی ریاست جمهوری انباشته‌شده بود، مقابله کند.
اگر دولت بایدن بر اساس توافق هسته‌ای خواستار گفت‌وگوهای بیشتر جهت برقراری امنیت در منطقه خاورمیانه باشد، باید فوراً به برجام وارد شده و اجازه دهد ایران از مزایای مشروع خود بهره‌مند شود. بایدن سه سال دیگر، قبل از انتخابات ریاست جمهوری بعدی آمریکا در سال 2024، فرصت دارد تا اعتماد متقابل بین ایران و ایالات‌متحده را پیدا کند.